#5 - De Steen van Lucas

Goedemiddag ga ik met Anton en misschien nog een paar andere mensen gaan we bellen naar alle

Good afternoon, I will be calling everyone with Anton and maybe a few other people.

Lucas'en die we kunnen vinden. Heb je al gekeken hoeveel? Ik ben er helaas niet in geslaagd. Je

Lucas and those we can find. Have you already checked how many? Unfortunately, I haven't been able to. You

kan wel gaan kijken in het telefoonboek en dan zeg je alle mensen die nu in Berlijn wonen met

I can look in the phone book and then you say all the people who currently live in Berlin with.

achterna Lucas ga ik bellen. Ja, dat kan. Het is een speld in een hooiberg. Een naald in een hooiberg

afterwards, I will call Lucas. Yes, that can be. It's a needle in a haystack. A needle in a haystack.

die je aan het zoeken bent. Het was hard genoeg om een telefoonboek te vinden. We gingen naar de postkamer en hij zei

that you're looking for. It was hard enough to find a phone book. We went to the mailroom and he said

ja, neem ze allemaal. Ze zitten er gewoon op de pijl. Niemand gebruikt ze meer. Je luistert naar Het Pilotengraf,

Yes, take them all. They're just sitting there on the arrow. No one uses them anymore. You are listening to The Pilots' Grave.

een podcast gemaakt door mij, Pim van der Heijden, voor het Leids Dagblad. Zijn graf is pas eigenlijk een graf met een naam.

A podcast made by me, Pim van der Heijden, for the Leids Dagblad. His grave is actually just a grave with a name.

In deze aflevering ga ik op zoek naar familie van Werner Lucas. Er is ook een verhaal van onze familie, geconnecteerd met de wereldoorlog.

In this episode, I am looking for family of Werner Lucas. There is also a story from our family, connected to the world war.

Er is ook een verhaal van onze familie, geconnecteerd met de wereldoorlog. Er is ook een verhaal van onze familie, geconnecteerd met de wereldoorlog.

There is also a story from our family, connected to the world war.

Naar de feiten achter het verhaal van de hand van Werner.

To the facts behind the story by Werner.

En dan werd er een rapport opgesteld van wat bevindt u nog in die graf.

And then a report was drawn up about what is still in that grave.

En wordt mij alles duidelijk over de verloren gewaande steen.

And everything becomes clear to me about the supposedly lost stone.

Wordt een echte magische steen inmiddels.

It is becoming a real magical stone by now.

Een gedenksteen voor een Duitser in Nederland.

A memorial stone for a German in the Netherlands.

Wat curieus. Ja, dat is heel vreemd.

How curious. Yes, that is very strange.

Ik denk dat hij terug moet komen met de intentie zoals de nonnen dat bedoeld hebben.

I think he needs to come back with the intention that the nuns meant.

Hij hoort in die hoek van die tuin.

He belongs in that corner of that garden.

Aflevering 5

Episode 5

De steen van Lukas.

The stone of Lukas.

Familie Lukas is niet te bereiken.

The Lukas family is unreachable.

Laten we een bericht geven.

Let's send a message.

Het zou te makkelijk zijn geweest.

It would have been too easy.

Goedendag.

Good day.

Hier is de aansluiting.

Here is the connection.

Alle b's hebben niet geantwoord.

Not all b's have responded.

Dus we zijn in zin.

So we are in a sentence.

Voordat ik op de trein terug naar Nederland stap, ga ik nog op zoek naar familie van Werner Lukas.

Before I get on the train back to the Netherlands, I'm going to look for family of Werner Lukas.

Ik word hierbij geholpen door Anton, nog een andere vriend in Berlijn.

I am being helped by Anton, another friend in Berlin.

Ja, goedenavond.

Yes, good evening.

Anton Hartwig hier.

Anton Hartwig here.

Ik help een vriend bij een historische onderzoek.

I am helping a friend with historical research.

Wie zijn jullie?

Who are you?

Anton Hartwig is mijn naam.

Anton Hartwig is my name.

En ik help een vriend bij een historische onderzoek.

And I am helping a friend with a historical research.

En daarbij speelt onder andere de familie namelijk Lukas een rol.

And among others, the family, namely Lukas, plays a role.

En daarom roepen we ze aan.

And that is why we call upon them.

Ja, maar ze roepen je aan, omdat de naam Lukas duizend keer in Duitsland voorkomt.

Yes, but they call you because the name Lukas occurs a thousand times in Germany.

Honderdduizend keer.

One hundred thousand times.

Waarom noem je mij?

Why do you call me?

Er zijn honderden van Lukases overal in Duitsland.

There are hundreds of Lukases all over Germany.

Waarom ik? Ik ben alleen. Ik heb geen familie.

Why me? I am alone. I have no family.

Lukas? Hallo? Hallo? Hallo? Ja, alstublieft.

Lukas? Hello? Hello? Hello? Yes, please.

We zoeken mensen die misschien...

We are looking for people who might...

Nee, daar heb ik geen interesse, dank u. Nee, geen interesse.

No, I am not interested in that, thank you. No, no interest.

Oké. En daarin speelt er... Ja, geen interesse.

Okay. And in that there is... Yeah, no interest.

Veel Lukassen houden de boot af.

Many Lukassen are holding off the boat.

Degenen die wel willen helpen, zeggen dat ze geen familie zijn.

Those who want to help say that they are not family.

Nee, dat is geen verwachting.

No, that is not an expectation.

Dat is geen verbinding.

That is no connection.

Dat is niet in de familie.

That is not in the family.

Nee, dat kan niet.

No, that is not possible.

Nee, die familie is niet uit Berlijn.

No, that family is not from Berlin.

Ik weet alleen dat mijn vader met een tweede naam ook Georg heet.

I only know that my father has the middle name George as well.

Zijn vader werd ook gehaald Georg Lukas.

His father was also named Georg Lukas.

Wel krijgen we, tientallen Lukassen verder, een Lukas aan de lijn die de oorlog als kind meemaakte

Well, after dozens of Lukasses later, we get a Lukas on the line who experienced the war as a child.

en om de hoek woont van het ouderlijk huis van Werner Lukas.

And around the corner lives the parental home of Werner Lukas.

Daar, gelijk om die ecken.

There, right around those corners.

Dat is wel interessant.

That is quite interesting.

Maar van onze piloot...

But from our pilot...

Werner Emil Georg Lukas.

Werner Emil Georg Lukas.

...heeft ze nog nooit gehoord.

...she has never heard of it.

Nog niet gehoord, eerlijk gezegd.

Not heard yet, to be honest.

De volgende dag, op de valreep voor mijn vertrek, als Anton de laatste Lukassen van

The next day, just before my departure, as Anton was finishing the last Lukassen of

ons lijstje belt, gloort er plots hoop aan de horizon.

When our little list calls, suddenly hope shines on the horizon.

Anton vertelt dat hij net een half uur met de mevrouw Lukas aan de telefoon heeft gezeten.

Anton says that he has just been on the phone with Mrs. Lukas for half an hour.

En ze was de eerste die zei...

And she was the first to say...

Ja, mijn familie komt eigenlijk uit Berlijn.

Yes, my family actually comes from Berlin.

Mijn moeder en mijn vader.

My mother and my father.

Haar opa is een in de oorlog gesneuvelde militair die niet van de geboorte van zijn zoon, haar vader, zou hebben geweten.

Her grandfather is a soldier who fell in the war and would not have known about the birth of his son, her father.

Herman Lukas.

Herman Lukas.

Ze heeft nooit gehoord van relaties genaamd Georg Lukas of Werner Emil Georg Lukas.

She has never heard of individuals named Georg Lukas or Werner Emil Georg Lukas.

Op een gegeven moment zei ze...

At one point, she said...

Oké, ik blijf aan het praten.

Okay, I keep talking.

Dit kan...

This can...

Dit blijft in de stijl in.

This remains in the style in.

Maar ja...

But yes...

Zonder de speld in de hooiberg te hebben gevonden, stap ik op de trein terug naar Nederland.

Without having found the needle in the haystack, I get on the train back to the Netherlands.

Veel tijd om daarover in te zitten heb ik niet.

I don't have much time to dwell on that.

Iemand heeft mij namelijk een ongelofelijk bericht gestuurd.

Someone has sent me an unbelievable message.

Het is de gouden tip naar de steen van Lukas.

It is the golden tip to Lukas's stone.

De anonieme zender geeft mij de contactgegevens van de vermeende bewaarder van de steen.

The anonymous sender gives me the contact details of the alleged keeper of the stone.

Luister...

Listen...

Ik ben de anonime tipsversterker.

I am the anonymous tip amplifier.

Ik zie gewoon als ik een bewaar van een bewaar ben.

I just see myself as a preservation of a preservation.

Ik wil dat niet.

I don't want that.

Het is een jaren geleden dat ik de bewaar werd.

It has been years since I was the guardian.

Ik vind dat hij niet wil worden herkend.

I think that he does not want to be recognized.

Ik heb zijn stem vervormd.

I have distorted his voice.

Ja?

Yes?

Omdat hij niet wil worden herkend, heb ik zijn stem vervormd.

Because he doesn't want to be recognized, I distorted his voice.

Ja, wacht even.

Yes, wait a moment.

Ik loop weer in zo'n taal, dus...

I'm walking in such a language again, so...

Heb ik nu eindelijk de man aan de lijn waar ik al zo lang naar op zoek ben?

Do I finally have the man on the line that I have been searching for so long?

Ik leg uit hoe ik via een anonieme tipgever bij hem terecht ben gekomen.

I explain how I ended up with him through an anonymous tipster.

Ik verlagde over het bewerkt bestuur.

I reported on the edited administration.

Ik heb het afgeschreven.

I have written it off.

Die is in de scherm gekomen.

That has come to light.

Ik heb het op.

I have it on.

Heb ik nu eindelijk de man aan de lijn waar ik al zo lang naar op zoek ben?

Do I finally have the man on the line that I've been looking for so long?

Ik leg uit hoe ik via een anonieme tipgever bij hem terecht ben gekomen.

I explain how I ended up with him through an anonymous tipster.

Die vertelde, ja, voor die steen, dan moet je bij *** zijn.

She said, yes, for that stone, you have to be with ***.

Klopt dat?

Is that correct?

Ja.

Yes.

Uiteindelijk is die steen bij mij terecht gekomen, ja.

Ultimately, that stone has ended up with me, yes.

Dat is ongelofelijk.

That is unbelievable.

Dat die steen dus toch nog bestaat?

So that stone still exists after all?

Ja, de steen is er nog steeds.

Yes, the stone is still there.

Jeetje, ja.

Wow, yes.

Ik vertel de man dat het raadsel van de steen veel leidenaars al jarenlang bezighoudt.

I tell the man that the riddle of the stone has kept many leaders occupied for years.

Hoe dat precies veranderd is, dat weet ik niet.

I don't know exactly how that has changed.

Want degenen die overal in de kantoor kregen, dat staat erachter niet.

Because those who got everywhere in the office, that is not behind it.

Hij kreeg de steen van de weduwe van de in 1983 overleden Han van de Kamsteeggarage.

He received the stone from the widow of Han van de Kamsteeggarage, who passed away in 1983.

Precies zoals de arts zonder naam in 2012 aan de krant vertelt.

Just like the nameless doctor told the newspaper in 2012.

Maar met welke bedoelingen de steen precies in zijn bezit is gekomen, dat blijft een raadsel.

But with what intentions the stone has come into his possession remains a mystery.

Zou het niet mooi zijn om op de een of andere manier die steen weer in het publieke domein terug te brengen op de een of andere manier?

Wouldn't it be nice to somehow bring that stone back into the public domain in some way?

Dit ligt niet aan je afspeelapparaat.

This is not due to your playback device.

Ben je er nog?

Are you still there?

Maar aan het kabeltje van mijn telefoon naar mijn recorder.

But to the cable from my phone to my recorder.

Ik word weg.

I am leaving.

Hoor je mij nu?

Can you hear me now?

Ik ben er weer, ik denk je.

I'm back, I think of you.

Als de storing is verholpen...

If the malfunction has been resolved...

...vraag ik de bewaarder van de steen nogmaals of hij er voor open staat om de steen op de een of andere manier aan de stad terug te geven.

...I ask the guardian of the stone once again if he is open to somehow returning the stone to the city.

Sta je daar voor open?

Are you open to that?

Ja, dat is misschien iets om over te praten of om aan te gaan nadenken.

Yes, that might be something to talk about or to think about.

Ik stel voor om binnenkort bij hem langs te gaan.

I suggest we visit him soon.

Dat is goed.

That is good.

Oké.

Okay.

Dit is het moment waar ik al die tijd naar heb uitgekeken.

This is the moment I have been looking forward to all this time.

Eindelijk heb ik het spoor naar de steen gevonden.

Finally, I have found the trail to the stone.

Ik moet nog een weekje geduld hebben.

I still have to be patient for another week.

In de tussentijd ga ik langs bij het Nationaal Archief in Den Haag...

In the meantime, I am going to visit the National Archive in The Hague...

...op zoek naar informatie over de herbegraving van Werner Lucas.

...looking for information about the reburial of Werner Lucas.

Deel van de heiden.

Part of the heathen.

Ja, dat ben ik.

Yes, that is me.

De podcastserie.

The podcast series.

Er is een onderzoekskamer nummer B.

There is a research room number B.

Verloest meldoemen.

Lost memory.

Hij is gestaan.

He has stood up.

Militair, kerkhof, Duitse gesneuveld.

Military, cemetery, German fallen.

Dienst, identificatie, berging en opsporing.

Service, identification, recovery, and investigation.

Het Nederlandse Rode Kruis.

The Dutch Red Cross.

Gravendienst.

Grave service.

Zal ik, in een van de dozen voor mij, de documentatie vinden...

Shall I find the documentation in one of the boxes in front of me...?

...waarmee de mythe van de hand van Werner eindelijk kan worden ontrafeld?

...with which the myth of Werner's hand can finally be unraveled?

Dit zijn lijsten en lijsten.

These are lists and lists.

Duizenden Duitsers.

Thousands of Germans.

Motorongeval.

Motorcycle accident.

Plantsoen verdronken.

Park drowned.

Omgekomen bij luchtaanval.

Killed in airstrike.

Als krijgsgevangene bij vlucht doodgeschoten.

Shot dead while trying to escape as a prisoner of war.

Zelfmoord.

Suicide.

El.

El.

Lu.

Lu.

Lau.

Lau.

Ja.

Yes.

Lucas.

Lucas.

Ik kom Werner Lucas tegen op een Duitse gravenlijst...

I come across Werner Lucas on a German grave list...

...en in een kaartenbak van het Nederlandse Rode Kruis.

...and in a card index of the Dutch Red Cross.

Gesneuveld of aangespoeld.

Fallen or washed ashore.

24-10-43.

October 24, 1943.

Maar stukken over de inhoud van de kist...

But pieces about the contents of the box...

...waarover Birgit Wulf van het Bundesarchief mij vertelde...

...about which Birgit Wulf from the Federal Archives told me...

...laten zich hier in het Nationaal Archief niet vinden.

...cannot be found here in the National Archives.

Een verrassing in mijn mailbox.

A surprise in my mailbox.

Afkomstig van het Bundesarchief.

Originating from the Federal Archives.

Het is een scan van Werner Lucas' lidmaatschapskaart van de NSDAP.

It is a scan of Werner Lucas' membership card of the NSDAP.

Hij is toegetreden op 1 mei 1937.

He joined on May 1, 1937.

Omdat hij in 1937 lid wordt, mag ik aannemen dat hij een overtuigde natie is geweest.

Because he became a member in 1937, I can assume that he must have been a convinced nationalist.

Even voor de context.

Just for context.

Slechts 15% van de Duitsers werd lid van de natiepartij.

Only 15% of Germans became members of the National Party.

Aan de lidmaatschapskaart valt mij nog iets op.

I notice something else about the membership card.

Als hij 20 jaar is, werkt Lucas in een drukkerij.

When he is 20 years old, Lucas works in a printing company.

Alvorens hij zich vrijwillig meldt bij de Luftwaffe.

Before he voluntarily joins the Luftwaffe.

Ik stel mij voor hoe hij als letterzetter of boekbinder met natiepropaganda bezig is.

I imagine him working as a typesetter or bookbinder involved in national propaganda.

Ik heb gebeld naar de begraafplaats waar zich het officiële graf van Werner Lucas bevindt.

I called the cemetery where the official grave of Werner Lucas is located.

Want ik zoek nog altijd antwoord op die ene vraag.

Because I am still looking for an answer to that one question.

Ja?

Yes?

Wat er in die kist zit die daar is begraven op IJsselstein, die daar is herbegraven.

What is in that coffin that is buried there in IJsselstein, which has been reburied there.

We hebben de overbrengingsrapporten kunnen...

We have been able to obtain the transfer reports...

...en de overbrengingsrapporten kunnen...

...and the transfer reports can...

...en de overbrengingsrapporten kunnen we opvragen.

...and we can request the transfer reports.

Ja?

Yes?

En daarin staat vrij uitgebreid beschreven wat er zich in het graf bevindt.

And it describes quite extensively what is in the grave.

Echt waar?

Really?

Ja, dat zou natuurlijk wel op dat gebied wat meer uitsluitsel kunnen geven.

Ja, dat is precies wat ik zoek.

Yes, that is exactly what I am looking for.

Het is het missende puzzelstukje.

It is the missing puzzle piece.

Jan Hemels zal een verzoek tot inzage indienen bij zijn volksbundcollega's in Kassel.

Jan Hemels will submit a request for access to his Volksbund colleagues in Kassel.

Sinds 1976 bevindt zich daar het archief van de begraafplaats.

Since 1976, the cemetery archive has been located there.

Vanaf 1946 werden dus uit alle gemeentes in Nederland...

Starting in 1946, all municipalities in the Netherlands...

...de stoffelijke resten van Duitse soldaten overgebracht naar IJsselstein.

...the remains of German soldiers transferred to IJsselstein.

En dan werd er een rapport opgesteld.

And then a report was drawn up.

Want dat bevindt u nog in het graf.

Because that still puts you in the grave.

Dat zijn overbrengingsrapporten, noemen we dat.

Those are transfer reports, we call them that.

Op een foto van een hand in een kist hoef ik volgens hem niet te rekenen.

According to him, I shouldn't count on a photo of a hand in a box.

Er liggen 32.000 oorlogsdoden.

There are 32,000 war dead.

En een heel rapport al opstellen voor zo'n oorlogsdode was al een heel gedoe.

And preparing a whole report for such a war casualty was already quite a hassle.

Wat overigens niet betekent dat het verhaal van de hand hem vreemd in de oren klinkt.

Which, by the way, does not mean that the story sounds strange to him.

Het is eigenlijk zo, dus ook al is er maar een heel klein deel van het lichaam dat geboren kan worden...

It is actually like this, so even if only a very small part of the body can be born...

...dat het dan gewoon wel als volledig mens, in ieder geval, die gedachte wordt begraven.

...that then it is simply buried as a fully human thought, in any case.

Dus het kan zijn dat dat stoffelijke overschot, wat zich op het moment onder het kruis van Werner Lucas bevindt...

So it may be that the corporeal remains that are currently located under the cross of Werner Lucas...

...hier in IJsselstein, dat dat dus inderdaad alleen die hand is.

...here in IJsselstein, that it is indeed only that hand.

Ja. Wat dus ook zou betekenen dat een groter deel nog altijd op het terrein van het ziekenhuis in Leiden ligt.

Yes. This would also mean that a larger part still lies on the grounds of the hospital in Leiden.

Dat zou zomaar kunnen, ja.

That could just be the case, yes.

Wordt dat dan ook nog beschouwd als een graf?

Is that then also regarded as a grave?

Of doet dat er dan niet meer toe?

Or does that no longer matter?

Ja, zijn graf is pas eigenlijk een graf met een naam.

Yes, his grave is actually just a grave with a name.

En hij heeft een graf met een naam in IJsselstein gekregen.

And he has received a grave with a name in IJsselstein.

Dus symbolisch gezien is dat, zeg maar, zijn officiële graf.

So symbolically speaking, that is, so to say, his official grave.

Symbolisch gezien?

Symbolically speaking?

Ja, ja, precies symbolisch gezien.

Yes, yes, exactly symbolically speaking.

Dus het gaat erom dat ook de nabestaanden natuurlijk een plek hebben waar ze naartoe kunnen gaan.

So it is about making sure that the relatives also have a place to go to.

Waar ze kunnen rouwen aan het graf.

Where they can mourn at the grave.

Dus het heeft natuurlijk ook een hele symbolische lading.

So it also has a very symbolic weight, of course.

Tot zover kan ik de redenering van Jan Hemels...

So far, I can follow the reasoning of Jan Hemels...

dat het werkelijke graf van Lucas zich op IJsselstein bevindt, prima volgen.

that the actual grave of Lucas is located in IJsselstein, fine by me.

Maar wat als de religieuze ziekenhuisdirectie, buiten de Duitse autoriteiten om...

But what if the religious hospital management, bypassing the German authorities...

zich ook over een graf voor de vlieger zouden hebben ontfermd?

would have also taken care of a grave for the kite?

Het verhaal dat er een grafsteen is geplaatst, of in ieder geval een herdenkingssteen...

The story that a gravestone has been placed, or at least a memorial stone...

ter nagedachtenis aan een Duitse militair...

in memory of a German soldier...

schijnt mij in de jaren 50 niet heel erg voor de hand liggend geweest te zijn.

It doesn't seem very obvious to me in the 1950s.

Ik denk dan dat het eerder een plakketten is geweest...

I then think it was more of a plaque...

en daar ter herinnering aan...

and there in memory of...

dat zoveel mensen aan die crash ontkomen zijn.

that so many people have escaped that crash.

Ik heb begrepen dat dus de naam van de piloot op die steen stond.

I have understood that the name of the pilot was written on that stone.

Stond die op die steen daar in het...

Was that on that stone there in the...

In het ziekenhuis.

In the hospital.

Zo, dat is wel, zeker voor die tijd, iets wat je niet vaak zag.

Well, that is something you certainly didn't see often, especially for that time.

Dat is wel een uniek iets, dat er toch stil werd gestaan bij de dood van een Duitser.

That is indeed a unique thing, that there was still a moment of silence for the death of a German.

Dat is wel een interessant verhaal.

That's quite an interesting story.

Een verhaal dat ook bij Johan Graes verbazing oproept.

A story that also raises eyebrows for Johan Graes.

Dat is heel vreemd, ja.

That is very strange, yes.

In jaren 50.

In the 50s.

In jaren 50 jaar onderzoek.

Research from the 1950s.

Maar ik ben het er nooit eerder tegen gekomen, eigenlijk.

But I have never encountered it before, actually.

Rob van den Nieuwendijk.

Rob van den Nieuwendijk.

Vlak na de oorlog, dan zo'n steen.

Shortly after the war, then such a stone.

Een gedenksteen voor een Duitser in Nederland.

A memorial stone for a German in the Netherlands.

Ja, dat is natuurlijk heel uitzonderlijk.

Yes, that is of course very exceptional.

En dat heeft ook wel weer te maken, volgens mijn vermoeden...

And that has something to do with it as well, according to my suspicion...

met de indruk die de Duitse inwoners hadden van...

with the impression that the German residents had of...

ja, Lucas heeft geprobeerd om in dat tuintje neer te storten...

Yes, Lucas tried to crash into that little garden...

zodat er geen inwoners van Leiden slachtoffer werden.

so that no residents of Leiden became victims.

Zodat hij zichzelf heeft opgeofferd.

So that he sacrificed himself.

Laat ik het dan maar zo vertalen.

Let me translate it like this.

Als je die lijn doortrekt, dan kan je je steen heel goed in dat perspectief plaatsen.

If you extend that line, you can place your stone very well in that perspective.

Het is net natuurlijk wat de gedachte van die zusters is geweest, of zo.

It's just naturally what the thought of those sisters has been, or so.

Een soort eerbertoon-achtig iets.

A kind of honorific tone-like thing.

Om meer inzicht te krijgen in dit moeilijk te plaatsen monumentje...

To gain more insight into this difficult-to-place monument...

neem ik contact op met de specialisten van Stedelijk Museum De Lakenhal.

I will contact the specialists of Stedelijk Museum De Lakenhal.

Dat is wat curieus, ja.

Dat hoor je niet zo vaak, want dat was nogal zwart-wit...

You don't hear that so often, because it was quite black-and-white...

qua gedenken daarna.

regarding remembrance afterwards.

Ik bel met Prosper de Jong, conservatorkunstnijverheid...

I am calling with Prosper de Jong, curator of applied arts...

en een kenner van Leidse geveltekens.

and an expert on Leiden gable stones.

Zonder een steen gezien te hebben kan ik er natuurlijk weinig over zeggen.

Without having seen a single stone, I can hardly say much about it.

Het is voor het eerst dat hij over de steen hoort.

It's the first time he hears about the stone.

Het klinkt alsof er een duidelijke historische waarde aan zit.

It sounds like there is a clear historical value to it.

Uitgedrukt in vaktaal hebben we hier volgens Prosper de Jong te maken...

Expressed in technical terms, we are dealing here according to Prosper de Jong...

met een op drift geraakte steen, of weessteen.

with a drifting stone, or guide stone.

Omdat deze in verband staat met een gebeurtenis uit de Tweede Wereldoorlog...

Because this is related to an event from World War II...

adviseert hij mij om contact op te nemen met zijn collega Jori Zijlmans.

he advises me to contact his colleague Jori Zijlmans.

Ik denk dat zij veel deskundiger is op het gebied van de Tweede Wereldoorlog dan ik.

I think she is much more knowledgeable about World War II than I am.

Ik bel haar op en de volgende week spreken we af...

I will call her and we will meet next week...

bij het voormalige ziekenhuis aan de Hooigracht.

at the former hospital on the Hooigracht.

Ik ben Jori Zijlmans en ik ben al 17 jaar conservator geschiedenis van Museum De Lakenhal.

I am Jori Zijlmans and I have been the curator of history at Museum De Lakenhal for 17 years.

En dat betekent dus ook dat de Tweede Wereldoorlog...

And that also means that the Second World War...

onder mijn vakgebied en beheer valt.

falls under my area of expertise and management.

Ja, we staan nu in de binnentuin eigenlijk van het oude kloostercomplex.

Yes, we are now in the inner garden of the old monastery complex.

In de binnentuin wijst ze naar een wit standbeeld.

In the inner garden, she points to a white statue.

Het standbeeld van de heilige rogges, Sint Roeg.

The statue of the holy rye, Saint Roeg.

Jaren terug, als het oude hospitaal voorgoed haar deuren sluit...

Years ago, when the old hospital permanently closed its doors...

terwijl veel onduidelijkheid bestaat over de toekomst van het complex...

while there is much uncertainty about the future of the complex...

wordt het beeld van zijn sokkel verwijderd.

the statue is removed from its pedestal.

Toen is het opgevangen in het museum, in de Lakenhal.

Then it was taken to the museum, in the Cloth Hall.

Het is in dezelfde onzekere periode, begin jaren 70...

It is during the same uncertain period, the early 1970s...

als ook de steen van Lucas van zijn plek verdwijnt.

as well as the stone of Lucas disappears from its place.

Toen we wisten dat het hier weer gerenoveerd werd...

When we knew that it was being renovated here again...

en een mooie plek zou kunnen krijgen...

and could get a nice place...

hebben we het beeld ook weer laten restaureren.

We also had the statue restored.

En nu staat het hier weer, ja.

And now it is here again, yes.

Ze zegt te hopen dat mijn zoektocht naar de steen van Lucas...

She says she hopes that my search for Lucas's stone...

er op een dag toe mag leiden...

may lead to it one day...

dat ook dit stukje cultureel erfgoed de weg terug zal vinden.

that this piece of cultural heritage will also find its way back.

Ik ben benieuwd naar de toekomst van de steen van Lucas.

I am curious about the future of Lucas's stone.

Ik ben benieuwd hoe zij verklaart dat hier, kort na de oorlog...

I wonder how she explains that here, shortly after the war...

een steen werd geplaatst met de naam van een Duitse militair.

a stone was placed with the name of a German soldier.

Ik kan me voorstellen dat de nonnen, de zusters die hier leefden...

I can imagine that the nuns, the sisters who lived here...

op dat moment echt hebben gedacht...

at that moment really thought...

ja, dit is een godswonder dat wij niet geraakt zijn...

Yes, this is a miracle that we were not harmed...

en tegelijkertijd natuurlijk ook aan de zielenhel van deze man gedacht hebben.

and at the same time, of course, also thought about the soul torment of this man.

En dat ze dat ook wel verplicht bijna waren...

And that they were almost obliged to do so...

om zorg te dragen voor deze overleden man.

to care for this deceased man.

En hij krijgt hier ook een grafsteen eigenlijk...

And he actually gets a tombstone here as well...

maar dan in de muur gemetseld.

but then bricked into the wall.

Ja, dat vind ik wel een hele logische, passende reactie bij hun geloof...

Yes, I think that is a very logical and fitting response to their faith...

en geloofsovertuiging, ja.

and belief, yes.

Ik besluit dat het tijd is om Jory te vertellen...

I decide that it's time to tell Jory...

dat ik de steen van Lucas inmiddels nauw op het spoor ben.

that I am now closely on the trail of Lucas's stone.

Ja, dat vind ik wel heel spannend natuurlijk.

Yes, I find that very exciting, of course.

Dat...

That...

Sowieso ook dat je ernaar op zoek bent...

Anyway, the fact that you are looking for it...

en dat er zoveel herinneringen aan die steen zijn.

and that there are so many memories associated with that stone.

Dus het wordt echt een magische steen inmiddels.

So it really becomes a magical stone by now.

En een hele belangrijke, materiële herinnering...

And a very important, material memory...

aan wat zich hier heeft afgespeeld op die hooigracht.

to what has happened here on that hay ditch.

Ja.

Yes.

Een versteende herinnering.

A petrified memory.

Ja, een versteende herinnering en een versteend eerbetoon aan de vijand.

Yes, a petrified memory and a petrified tribute to the enemy.

Dat is natuurlijk ook wel heel wonderlijk.

That is of course also very wonderful.

En dat de nonnen...

And that the nuns...

daar gewoon op hun eigen manier mee om zijn gegaan.

just dealt with it in their own way.

En in de jaren vijftig toen...

And in the fifties when...

denk ik de vergevingsgezindheid in Leiden of in Nederland...

I think the forgiveness in Leiden or in the Netherlands...

nog niet zo groot was.

was not so big yet.

Het was allemaal goed of fout.

It was all right or wrong.

En dat er op dit plekje, dit religieuze plekje...

And that at this spot, this religious spot...

gewoon gedacht wordt...

just thought is...

dit is een mens en die gaan we een keurige plek geven.

this is a person and we are going to give them a proper place.

En een genadevolle plek.

And a gracious place.

Ja, dat is wel het toppunt van vergevingsgezindheid, denk ik.

Yes, that is quite the epitome of forgiveness, I think.

Het lijkt me heel goed...

It seems very good to me...

als die teruggevonden wordt en eigenlijk ook...

if it is found again and actually also...

zou het mooi zijn als die gewoon teruggeplaatst wordt...

Wouldn't it be nice if it was just put back?

waar die ooit gezeten heeft.

where it has ever been.

Net zoals hier de heilige rogges.

Just like here the holy rye.

Kun je iets vertellen over de cultuurhistorische betekenis van deze steen?

Can you tell something about the cultural-historical significance of this stone?

Ja, nou ja, die is gewoon groot.

Yes, well, that one is just big.

Hij herinnert dus aan de Tweede Wereldoorlog in Leiden.

He therefore reminds of the Second World War in Leiden.

Maar hij herinnert ook aan een enorm groot geluk...

But he also reminds of an enormous great happiness...

Het is een bijzondere gebeurtenis...

It is a special event...

waar veel leienaren ook een herinnering aan hebben...

where many Leienaars also have a memory of...

en dat ook aan hun kinderen hebben verteld.

and that they have also told their children.

Ja, ik denk dat dat om die reden...

Yes, I think that for that reason...

een beetje heilig met die steen omgegaan moet worden.

A little sacredness must be observed in handling that stone.

Ik denk dat hij terug moet komen met de intentie...

I think he should come back with the intention...

zoals de nonnen dat bedoeld hebben.

as the nuns intended it.

En hij hoort in het ziekenhuis.

And he is in the hospital.

Dus in de plaats waar het ongeluk gebeurd is.

So in the place where the accident happened.

Ja.

Yes.

En dat brengt ons ook bij de vraag...

And that brings us to the question...

Aan wie behoort die steen eigenlijk toe?

To whom does that stone actually belong?

Hij was van ons, dus hij moet eigenlijk terugkomen.

He was one of us, so he really should come back.

Als het echt over eigendomsrecht gaat, dat is altijd ingewikkeld.

When it really comes to property rights, it is always complicated.

Want hij was ooit aard- en nagelvast in het gebouw.

Because he was once rooted in the building.

En dan hoort hij bij het gebouw en dus bij de eigenaar van het gebouw.

And then he belongs to the building and therefore to the owner of the building.

Maar hij is dus weggebroken en toen gaan zwerven.

But he has broken away and then started wandering.

En vanaf dat moment is die vogel vrij.

And from that moment on, that bird is free.

Wij sterven uit, dus wij zijn er niet meer.

We are dying out, so we are no longer here.

Dus we hebben geen eigendommen daar meer.

So we no longer have any property there.

Dus je kan alleen maar hopen dat degene die hem in bezit heeft...

So you can only hope that the one who possesses it...

het grotere belang van die steen...

the greater significance of that stone...

en de emotionele waarde van die steen ziet voorleiden.

and the emotional value of that stone is explained.

En zegt oké, dat is eigenlijk veel beter...

And says okay, that's actually much better...

om hem weer een publieke rol te geven zoals hij ook bedoeld was.

to give him a public role again as he was also meant to have.

Want hij kon natuurlijk door alle patiënten die in het ziekenhuis kwamen...

Because he could of course see all the patients who came to the hospital...

gelezen en gezien worden.

being read and seen.

MUZIEK

MUSIC

Ik heb mijn bestemming bereikt.

I have reached my destination.

Zo.

There.

Waar ik precies ben, dat zeg ik niet.

Where exactly I am, I won't say.

Ik ben in ieder geval niet in Leiden.

I am definitely not in Leiden.

Ik sta voor het huis van de bewaarder van de steen.

I am standing in front of the house of the keeper of the stone.

Achter het matte voordeurglas beweegt een gestalte zich naar de deur.

Behind the opaque front door glass, a figure moves toward the door.

Hallo. Dank je wel.

Hello. Thank you very much.

Een minuut later zit ik bij een hele aardige man aan de woonkamertafel.

A minute later, I'm sitting at the living room table with a very nice man.

Ik presenteer hem het resultaat van mijn maandenlange onderzoek.

I present to him the result of my months-long research.

Ik ben wel verbaasd hoeveel je boven water hebt kunnen krijgen.

I am quite surprised at how much you have been able to uncover.

Ja, het is een hele speurtocht, joh.

Yes, it's quite a quest, you know.

De reden dat hij niet herkenbaar ten gehoorwens te worden gebracht...

The reason that he cannot be made recognizable to the ear...

is eenvoudig.

is simple.

Het laatste dat hij wil, is met nazisme geassocieerd worden.

The last thing he wants is to be associated with Nazism.

Dan komt hij dus opeens weer tevoorschijn in 2000...

Then he suddenly reappears in 2000...

bij de expositie van Henry Quick.

at the exhibition of Henry Quick.

Alles valt op zijn plaats.

Everything falls into place.

Tegenover mij zit de man die Koos Berlemon de steen in 2000 uitleent.

The man sitting opposite me is the one who lent Koos Berlemon the stone in 2000.

Uiteindelijk plakketten meegenomen door souvenirjagers.

Ultimately, plaques taken by souvenir hunters.

Zo dan.

Alright then.

Dat de steen in Leiden sindsdien nog jarenlang wordt gezocht...

That the stone in Leiden has since been searched for for many years...

lijkt hem te verbazen.

seems to surprise him.

Heb je de steen hier staan?

Do you have the stone standing here?

Ja, die heb ik.

Yes, I have that.

Zou ik hem kunnen zien?

Could I see him?

Wacht even, ik ga hem even halen.

Wait a moment, I will go get him.

Op een ogenblik.

At one moment.

Ik volg hem naar zijn garage.

I follow him to his garage.

Jezus, kijk nou, joh.

Jesus, look now, come on.

Op de deurmat haalt hij uit een grijze vuilniszak...

On the doormat, he pulls out a gray garbage bag...

de steen van Lucas...

the stone of Lucas...

tevoorschijn.

to appear.

Dit is de steen die al die tijd zoek is geweest.

This is the stone that has been missing all this time.

En hij is toch een klein hoekje uitgebroken?

And he has broken out of a small corner, hasn’t he?

Voor de rest is hij nog helemaal piekgraaf.

For the rest, he is still completely a peak digger.

O, jeetje mina, zeg dat eens gewoon.

Oh my goodness, just say that outright.

In het midden staat een Latijns kruis...

In the middle stands a Latin cross...

omringd door een lauwerkrans.

surrounded by a laurel wreath.

Daaronder de naam en de sterfdatum van de vlieger.

Below are the name and the date of death of the flyer.

Emil Georg Lucas Werner.

Emil Georg Lucas Werner.

Eigenaardig genoeg staat zijn voornaam...

Strangely enough, his first name...

als zijn achternaam in de steen gebeiteld.

as if his last name were carved in stone.

Heel bijzonder, zeg.

Very special, I must say.

Dit verklaart waarom in meerdere publicaties...

This explains why in several publications...

Lucas Werner staat...

Lucas Werner is standing...

Die Lucas Werner?

That Lucas Werner?

Waar Werner Lucas wordt bedoeld.

Where Werner Lucas is meant.

Schitterend.

Magnificent.

De vraag die mij nu bezighoudt is...

The question that is currently on my mind is...

hoe moet het nu verder met de steen?

How should we proceed with the stone now?

Wat zijn nu eigenlijk de plannen van de man...

What are the man's plans now, actually...

die de steen al jarenlang in zijn garage bewaart?

who has been keeping the stone in his garage for years?

Dat hoor je zo meteen.

You'll hear that soon.

Nu eerst terug naar mijn speurtocht...

Now first back to my quest...

naar de hand van Werner.

to the hand of Werner.

Navraag bij het erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven...

Inquiry at the Heritage Center of Dutch Monastic Life...

waar tegenwoordig het Archief van de Zusters is ondergebracht...

where the Archive of the Sisters is currently housed...

heeft helaas geen relevante informatie opgeleverd.

Unfortunately, it has not yielded any relevant information.

Ook in het Archief van de Volksbunt in Kassel...

Also in the Archive of the Volksbunt in Kassel...

is niets gevonden over de stoffelijke resten...

nothing has been found regarding the remains...

die zich in de kist van Lucas zouden bevinden.

that would be in the chest of Lucas.

Het afdelingshoofd doet nog een aanvraag...

The department head is making another request...

bij het Bundesarchief.

at the Federal Archives.

Maar ook dat levert geen nieuwe informatie op.

But that does not provide any new information either.

In de hoop dat zich misschien toch...

Hoping that perhaps...

een exhumatierapport in Nederland bevindt...

an exhumation report in the Netherlands is located...

neem ik contact op...

I'll get in touch...

met de Bergingse Identificatiedienst...

with the Berging Identification Service...

van de Koninklijke Landmacht.

from the Royal Army.

Het hoofd, kapitein Jonker...

The chief, Captain Jonker...

heeft voor mij nog een laatste zoektip.

has one last search tip for me.

De gemeente ontving destijds een doorslag.

The municipality received a copy at that time.

Het Stadsarchief Amsterdam.

The City Archive of Amsterdam.

Het is het begraafregister...

It is the burial register...

van de nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam.

of the new Eastern Cemetery in Amsterdam.

Ik vind hier documentatie over de begrafenis...

I find documentation about the funeral here...

en het graf van Werner Lucas.

and the grave of Werner Lucas.

Maar helaas...

But unfortunately...

niets over de inhoud van de kist.

nothing about the contents of the chest.

Vliegtuigfanaat Johan Graes...

Aviation enthusiast Johan Graes...

is inmiddels op zoek gegaan...

has since started looking for...

naar reacties op zijn oproep...

to responses to his call...

in het Leids Dagblad van 28 april 1984.

in the Leids Dagblad of April 28, 1984.

Hij heeft een stapeltje brieven teruggevonden...

He has found a stack of letters...

en deze voor mij gefotografeerd.

and photographed this for me.

Stuk voor stuk...

One by one...

bereiken ze mijn mailbox.

they reach my mailbox.

P. Cornet.

P. Cornet.

71 jaar.

71 years.

Moet dan rond de 30 zijn geweest.

Must have been around 30.

Hoewel de boel direct werd afgezet...

Although the area was immediately cordoned off...

heb ik er toch met mijn neus bovenop gestaan.

I've still been right in the thick of it.

Dat kwam omdat ik mijn uniform aan had...

That was because I was wearing my uniform...

en helm en band van de geneeskundige dienst...

and helmet and band of the medical service...

luchtbescherming.

air protection.

D. van der Werff, toen 21.

D. van der Werff, then 21.

Het vliegtuig zat, zei men, 9 meter diep in de modder.

The airplane was said to be 9 meters deep in the mud.

Je zegt...

You say...

Nog in de klim boven het centrum van Leiden gekomen...

Still climbing above the center of Leiden...

dook een geallieerde jager naar beneden...

shot down an allied fighter...

en beschoot de Duitse jager met een mitrailleursalvo.

and shot the German hunter with a machine gun salvo.

We zagen toen dat er een jager was neergeschoten...

We then saw that a hunter had been shot down...

maar ik later vernam door eigen piloot...

but I later learned from my own pilot...

een hoeraatje...

a little hooray...

ging bij ons op toen we dit hoorden.

went up with us when we heard this.

Johan Graes wordt met een stapel...

Johan Graes is confronted with a pile...

tegenstrijdige verklaringen het bos ingestuurd.

Contradictory statements sent into the woods.

Zodat ook zijn onderzoek...

So that his research...

niet tot opheldering...

not for clarification...

over de toetracht mag leiden.

about the direction may lead.

Naast...

Besides...

brieven ontvangt hij nog iets anders.

In addition to receiving letters, he also gets something else.

Het is een kopietje...

It's a copy...

uit een jubileum uitgave...

from a anniversary edition...

van het ziekenhuis uit 1967.

from the hospital from 1967.

Geschreven...

Written...

door zuster Seferina.

by Sister Seferina.

Tijdens de crash...

During the crash...

is ze halverwege de 50 en dan al 10 jaar...

is she in her mid-50s and has already been...

de directrice van het ziekenhuis.

the director of the hospital.

Dit is wat ze schrijft.

This is what she writes.

Van het vliegveld...

From the airport...

Valkenburg was een vliegtuig opgestegen.

Valkenburg was an aircraft that had taken off.

Dat klopt dan niet.

That is not correct.

Ter hoogte van het groene kerkje in Oegstgeest...

At the height of the green church in Oegstgeest...

werd het per vergissing...

was it done by mistake...

door afweervuur geraakt.

hit by defensive fire.

Na alle waarschijnlijkheid kwam de piloot...

Most likely, the pilot...

direct om het leven.

direct to life.

Zijn toestel vloog echter door richting Leiden.

His aircraft, however, flew towards Leiden.

Het raakte het dak van het Sint Elisabeth ziekenhuis...

It hit the roof of the St. Elisabeth hospital...

en scheurde er een brok vanaf.

and a piece tore off.

Daarna sloeg het vliegende wrak...

Then the flying wreck hit...

een gat in een waterleidingbuis...

a hole in a water pipe...

om tenslotte met een enorme klap te belanden...

to ultimately end up with a huge bang...

op het bouwterrein.

on the construction site.

Daar boorde het zich diep in een dikke...

There it burrowed deep into a thick...

stenen keldervloer.

stone cellar floor.

Er ontstond brand die echter snel geblust werd...

A fire broke out but was quickly extinguished...

door de enorme watermassa's...

through the enormous bodies of water...

die uit de defecte buis via het trappenhuis...

that comes from the defective pipe via the stairwell...

naar beneden kwamen.

came down.

Na het dichtdraaien van de hoofdkraan...

After turning off the main valve...

werd een optweldienst georganiseerd.

An assembly service was organized.

Het terrein werd onmiddellijk door de Duitse autoriteiten...

The area was immediately taken over by the German authorities...

afgezet.

deployed.

De glasscherven lagen in de wiegjes...

The glass shards lay in the cradles...

maar ze hadden geen kwaad aangericht.

but they had done no harm.

Rector Berneveld celebreerde in aanwezigheid...

Rector Berneveld celebrated in the presence of...

van alle zusters een plechtig lof...

of all sisters a solemn praise...

om God te danken...

to thank God...

voor deze narrow escape.

for this narrow escape.

De uitgraving werd echter op een zeker moment...

The excavation, however, at a certain point...

op last van de Duitse overheid gestaakt.

stopped at the behest of the German government.

Van de piloot is slechts...

Of the pilot is only...

een hand gevonden...

a hand found...

met aan een van de vingers...

with one of the fingers...

een ring.

a ring.

Nu ik het verhaal van de hand van Werner...

Now that I have the story from Werner's hand...

eindelijk heb kunnen herleiden...

finally have been able to deduce...

naar een herinnering van de toenmalige...

to a memory of the then...

ziekenhuisdirectrice, lijkt het erop...

hospital director, it seems...

dat die hand geen verzinsel is.

that hand is not a figment of the imagination.

Dat vermoeden wordt bevestigd als ik...

That suspicion is confirmed when I...

tijdens een van mijn dwaaltochten over het internet...

during one of my meandering explorations on the internet...

lees over een artikel...

read an article...

dat in 2012 verschijnt...

that will be released in 2012...

in het luchtvaarthistorische tijdschrift...

in the aviation historical magazine...

Verenigde Vleugels.

United Wings.

Werner Lucas, de doodgezwegen held...

Werner Lucas, the silent hero...

van Leiden.

from Leiden.

Tjongejonge, dat belooft wat.

Goodness, that promises something.

Verwachtingsvol vraag ik de uitgever...

I ask the publisher with anticipation...

of hij mij het nummer kan nasturen.

if he can send me the number.

De volgende week...

Next week...

ligt hij op de mat.

Is he lying on the mat?

Het stuk is geschreven door Roger Soupart...

The piece was written by Roger Soupart...

of Roger Soupart...

of Roger Soupart...

Leidse luchtvaartfanaat.

Leiden aviation enthusiast.

Het is een nogal speculatief stuk...

It is quite a speculative piece...

op basis van de herinneringen van zijn vader...

based on his father's memories...

die dan 15 is en in het ziekenhuis ligt...

who is 15 and is in the hospital...

en zijn opa...

and his grandfather...

Gerard Schielein...

Gerard Schielein...

die zich dan met collega's op de hooigracht bevindt.

who then finds themselves with colleagues on the hay canal.

Mijn opa en enkele collega's...

My grandfather and a few colleagues...

waren op de hooigracht en bevonden zich...

were on the hay canal and found themselves...

binnen het afgezette gebied.

within the designated area.

Dat hebben ze geweten, omdat de Duitsers...

They knew that because the Germans...

hen insloten en naar het ziekenhuis brachten.

they enclosed and took to the hospital.

Onder Duitse leiding...

Under German leadership...

de Duitsers keken en de Nederlanders moesten graven...

the Germans looked and the Dutch had to dig...

mochten ze helpen het vliegtuig...

if they could help the plane...

en de vlieger te bergen.

and to put away the kite.

Er kon geen zwaar materiaal worden gebruikt...

No heavy materials could be used...

zodat alles met de hand gedaan moest worden...

so that everything had to be done by hand...

terwijl grondwater het wrak bedekte.

while groundwater covered the wreck.

De motor van de jager was naar achteren geslagen...

The engine of the hunter had been pushed to the back...

en lag bovenop de verpletterde...

and lay on top of the crushed...

cockpit en Werner Lucas.

cockpit and Werner Lucas.

De vlieger kon dan ook niet geborgen worden.

The kite could not be stored either.

Er werd een stuk onderarm...

A piece of forearm was...

met een gehandschoende hand gevonden...

found with a gloved hand...

en enkele onherkenbare brokken...

and a few unrecognizable pieces...

die in een kruiwagen werden afgevoerd.

that were taken away in a wheelbarrow.

Na een paar dagen werd de keil...

After a few days, the wedge...

met het wrak dichtgegooid en kon mijn opa...

with the wreck closed off and my grandpa could...

weer naar huis en naar zijn werk.

back home and to his work.

Ik heb gehoord dat ze hier ook...

I heard that they also...

direct na de crash hebben ze nog...

directly after the crash they still have...

een dankdienst gehouden hier in de kapel.

a thanksgiving service held here in the chapel.

Ze hebben hem nog net niet heilig verklaard.

They haven't quite canonized him yet.

Dat een nazipiloot hier in Leiden...

That a Nazi pilot here in Leiden...

een genadevolle laatste rustplaats...

a graceful final resting place...

krijgt in een publiek gebouw...

receives in a public building...

is op zijn minst bijzonder te noemen.

is at least remarkable to say the least.

Minstens zo bijzonder...

At least as special...

vind ik het feit dat Werner Lucas...

I find the fact that Werner Lucas...

in Leiden uitgroeide tot een legende.

in Leiden grew into a legend.

En dat veel mensen zich hem als een soort...

And that many people see him as a sort of...

held voorstellen.

propose heroes.

Je moet dat vliegtuig bewust...

You have to consciously fly that plane...

in die tuin hebben laten stoppen.

let them stop in that garden.

Zijn leven eigenlijk hebben gegeven.

Have actually given their life.

Ze hebben nog later een monument voor die man.

They later erected a monument for that man.

In mijn ogen een held inderdaad.

In my eyes, a hero indeed.

Grandioos. Je hebt het goed gedaan.

Grandiose. You did well.

Ik vraag me af...

I wonder...

is al die eer voor deze vermeende...

is all that honor for this alleged...

held eigenlijk wel terecht?

is it actually justified?

Hoe waarschijnlijk is het...

How likely is it...

dat Lucas zich zou hebben opgeofferd...

that Lucas would have sacrificed himself...

om de Leidse bevolking voor een ramp...

to prepare the Leiden population for a disaster...

te sparen?

to save?

Het toestel is bij mij weer toch vrij...

The device is available to me again anyway...

stijl naar beneden gekomen.

style has come down.

Hoe controleerbaar was het toestel op dat moment?

How controllable was the device at that moment?

Ruurt Kok. We hoorden hem in aflevering 2.

Ruurt Kok. We heard him in episode 2.

Ik ken dat soort verhalen.

I know that kind of stories.

Maar ik interpreteer ze altijd als een soort...

But I always interpret them as a kind of...

volksverklaring.

people's declaration

Het is natuurlijk een wonder dat dat vliegtuig...

It is of course a miracle that that airplane...

niet in het ziekenhuis is gekrest.

not in the hospital has been crumpled.

En ja, ik denk dat mensen zoeken naar een...

And yes, I think people are looking for a...

verklaring voor dat wonder, zeg maar.

explanation for that miracle, let's say.

Het lijkt me eerder toeval, zeg maar.

It seems more like coincidence to me, so to speak.

We krijgen allemaal indianen verhalen natuurlijk.

We all get Indian stories, of course.

Van mensen die denken het gezien te hebben.

Of people who think they have seen it.

Koos Berlemon. Ook hem hoorden we in de...

Koos Berlemon. We also heard him in the...

tweede aflevering.

second episode.

Die hebben ze gevonden.

They have been found.

Dus hij heeft waarschijnlijk die kat eraf...

So he probably got that cat off...

gegooid om eventueel misschien nog te willen...

thrown to possibly maybe still want to...

springen.

to jump.

Ook hij gelooft niet dat er zelfopoffering...

He also does not believe that there is self-sacrifice...

of stuurmanskunst in het spel zijn geweest.

or navigational skill has been involved in the game.

Mijn idee is dat hij gewond...

My idea is that he is hurt...

is geweest. Dat hij dat niet had kunnen doen.

has been. That he couldn't have done that.

Rob van der Nieuwendijk.

Rob van der Nieuwendijk.

Mijn idee is...

My idea is...

het is een Duitse jager...

it is a German hunter...

die parkweg...

that park path...

600 kilometer per uur vliegt.

flies at 600 kilometers per hour.

Als je met die snelheid...

If you're going at that speed...

rechtop de stad afgaat...

heading straight to the city...

dan denk ik niet meer dat hij bij machten was...

then I no longer think that he was capable...

om de stad te ontwijken.

to avoid the city.

Anders had hij wel een andere bocht gemaakt.

Otherwise, he would have taken a different turn.

Stuurloos...

Steeringless...

in de Leidse binnenstad neergestort.

crashed in the city center of Leiden.

En dat hij toevallig dan...

And that he just happens to...

in een tuintje naast...

in a little garden next to...

het Sint Elisabeth ziekenhuis...

the Saint Elizabeth hospital...

neerkomt. Dat is dan een wonder.

comes down. That would be a miracle.

Het is onmogelijk...

It is impossible...

om met zo'n snelheid...

to move at such a speed...

op zo'n postzegeltje...

on such a small stamp...

om daar neer te storten. Je kunt dat niet...

to collapse there. You can't do that...

Dat kan niet.

That cannot be.

Dat is onmogelijk.

That is impossible.

Dat idee heeft ook...

That idea also has...

vliegtuigwrakkenzoeker Johan Graes.

aircraft wrecks finder Johan Graes.

Ik denk dat het ook een...

I think that it is also a...

totaal ongecontroleerde...

totally uncontrolled...

crisis geweest is.

has been a crisis.

Hij heeft dat toestand totaal niet meer...

He no longer has that condition at all...

onder controle gehad.

under control.

Nou ja...

Well...

ik praat uit vliegtuigkant.

I speak from the airplane side.

Ik heb ook zelf gevlogen.

I have also flown myself.

Dirk Mechelsen. In 1960...

Dirk Mechelsen. In 1960...

volgt hij een jachtvliegeropleiding...

is he following a fighter pilot training...

maar mag door in de oorlog geleden gehoorschade...

but may due to hearing damage suffered in the war...

niet slagen.

not succeed.

Waarom die een gat in mijn oren heeft gemaakt...

Why did he/she make a hole in my ears...

is dat afgeketst.

has that fallen through.

Omdat we er zelf niet bij waren...

Because we weren't there ourselves...

kan volgens hem niet worden uitgesloten...

cannot be ruled out according to him...

dat Lucas mogelijk wel bewust op het gat...

that Lucas might be consciously onto the gap...

in de stad heeft aangestuurd.

in the city has been directed.

Waar haal je die wijsheid vandaan, zeg ik dan altijd.

"Where do you get that wisdom from, I always say."

Daar moet je verschrikkelijk mee oppassen.

You have to be incredibly careful with that.

Misschien heeft iemand toch nog geprobeerd...

Maybe someone still tried...

Ik zeg niet dat hij dat gedaan heeft...

I'm not saying he did that...

maar de mogelijkheid...

but the possibility...

bestaat toch.

does exist after all.

Want dat word je in de vliegopleiding als leerlingvlieger...

Because that's what you become in the flight training as a student pilot...

het eerste wat je wordt geleerd...

the first thing you are taught...

dan gebeurt er wat. Ontwijk...

then something happens. Avoid...

mensen. Ontwijk...

people. Avoid...

woningen.

houses.

Ik zal moeten accepteren dat ik niet het hele...

I will have to accept that I do not have the entire...

verhaal boven water zal krijgen.

the story will come to light.

Het moet wel een verhaal blijven zoals het...

It must remain a story just like it...

is en dan zitten er toch geheimzinnigheden...

there are indeed mysteries involved...

in. En dat waarschijnlijk nooit...

in. And probably never...

duidelijk zal worden of de fatale...

it will become clear whether the fatal...

vuurlijn waarin Lucas zich bevond...

fire line in which Lucas found himself...

van een jager, bommenwerper...

from a hunter, bomber...

of luchtafweergeschut afkomstig is geweest.

or has come from anti-aircraft artillery.

Tot zover mijn naspeuringen in het verleden.

So far my inquiries into the past.

Resteert nog mijn missie om de...

My mission still remains to the...

bewaarder van de steen van Lucas zover te krijgen...

keeper of the stone of Lucas to get that far...

om deze weer een plek in...

to give this a place in...

Leiden te geven. Wat de vraag...

To provide guidance. What the question...

met zich meebrengt, wat is nu...

brings with it, what is now...

eigenlijk de beste plek?

actually the best place?

Ja, ik denk...

Yes, I think...

als je het hebt over markering van plekken...

if you are talking about marking places...

ik zou zeggen toch...

I would say still...

op de Hooigracht. Het is zo intrinsiek...

on the Hooigracht. It is so intrinsic...

aan het ziekenhuis en aan...

to the hospital and to...

het klooster van destijds.

the monastery of that time.

Hij hoort...

He hears...

in die hoek van die tuin.

in that corner of the garden.

En dan heel goed natuurlijk ook in een...

And then very well of course also in a...

straal rondom de plek.

radius around the location.

Dat is een soort monument, vind ik.

I think it's a kind of monument.

Maar ja, daar wil hij niet aan.

But yes, he doesn't want to accept that.

Als je joh, dat ding, dat hoort niet...

If you know, that thing, that shouldn't...

bij jou in je schuur.

in your shed.

Die moet naar het laakhal...

That needs to go to the laryngoscopy room...

van mijn part, weet ik veel.

For my part, I don’t know.

Terug aan tafel bij de bewaarder...

Back at the table with the keeper...

van de steen.

from the stone.

Hij vraagt mij om de recorder uit te zetten.

He asks me to turn off the recorder.

Als ik vraag waarom hij de steen...

If I ask why he the stone...

al die jaren in zijn garage heeft staan...

all those years standing in his garage...

dan legt hij uit dat hij wel van goede...

then he explains that he does indeed have good...

wil is om de steen een betere plek te geven...

wants to give the stone a better place...

maar dat hij er altijd bang voor is geweest...

but that he has always been afraid of it...

dat de steen zou worden gejat...

that the stone would be stolen...

of vernield.

or destroyed.

Die vrees kunnen ze zich bij de laakhal...

They can have that fear at the Laakhal...

goed voorstellen.

good proposals.

Hij is dus al een keer zoek geraakt.

He has already gotten lost once.

Ja, dat wil je niet nog een keer...

Yes, you don’t want that again...

meemaken. Dus ik denk wel...

experience. So I think...

dat je hem moet tonen in een...

that you have to show him in a...

veilige context, op zijn...

safe context, in his...

eigen plek, hier, waar hij voor bedoeld...

own place, here, where it is meant for...

was. Als dat niet haalbaar is...

was. If that is not feasible...

als je hem onvoldoende kan beschermen...

if you cannot protect him sufficiently...

zorg dan voor een...

make sure to have a...

andere steen, een replica, maak hem na...

another stone, a replica, make it again...

en zorg dat het origineel...

and make sure that the original...

goed bewaard wordt door de stad...

well preserved by the city...

en mogelijk dat dan ook...

and possibly that too...

de laakhal daar een...

the laakhal there a...

rol in kan spelen.

can play a role.

Ja, vaak zijn die stenen...

Yes, often those stones are...

juist gemaakt voor de plek...

just made for the place...

en is de historische waarde ook verbonden aan een plek...

and is the historical value also linked to a place...

en dat krijg je dus niet terug als je die steen...

and you won't get that back if you throw that stone...

dan in depot zet.

then puts it in storage.

Hiermee zegt Prosper de Jong overigens...

With this, Prosper de Jong is saying...

niet dat is uitgesloten dat...

not that it is excluded that...

de laakhal een goede plek voor de steen zou kunnen zijn.

The Laakhal could be a good place for the stone.

Het is juist ook een soort...

It is also a kind of...

materieel archief van de stad...

material archive of the city...

waar de stukken bewaard blijven...

where the pieces are kept...

totdat mensen daar in een tentoonstelling...

until people there in an exhibition...

of anderszins weer...

or otherwise again...

het in werkelijkheid kunnen zien. Het is dankzij...

seeing it in reality. It is thanks to...

Koos Berlemon, zonder wie ik de steen...

Koos Berlemon, without whom I would not have the stone...

vast nooit zou zijn gaan zoeken...

would never have gone looking...

dat ik nu kan aankondigen...

that I can now announce...

dat het echt gaat gebeuren.

that it is really going to happen.

Koos is overleden.

Koos has passed away.

Helaas zal hij de terugkeer...

Unfortunately, he will not return...

van de steen naar Leiden niet meer meemaken.

not experience the stone to Leiden anymore.

Ik ging altijd mee naar de...

I always went along to the...

kerkhal en ik kom op met een bloemstukje...

church hall and I come in with a small flower arrangement...

leggen bij de graaf van de geallieerden.

laying at the count of the allies.

Maar ik...

But I...

kan je verzekeren dat zijn streven...

can you assure that his aspiration...

om de steen weer een publieke plek...

to make the stone a public place again...

in de stad te geven, inmiddels...

to give in the city, meanwhile...

gehoor heeft gevonden.

has been heard.

De bewaarder van de steen is om.

The keeper of the stone is gone.

Er is een plan.

There is a plan.

Waar de steen...

Where the stone...

precies komt, dat zal...

exactly comes, that will...

volgend jaar duidelijk worden.

become clear next year.

Tachtig jaar...

Eighty years...

nadat Lucas in Leiden de dood vond.

after Lucas met his death in Leiden.

Een Duitser...

A German...

die in Nederland twee graven kreeg.

that received two graves in the Netherlands.

Een officieel Duits...

An official German...

militair graf in IJsselstein...

military grave in IJsselstein...

en een officieus, door de zusters...

and an unofficial, by the sisters...

ingezegend graf in Leiden.

blessed grave in Leiden.

Dat is ongelooflijk dat die plek...

That's incredible that that place...

nog zo nauwkeurig aangewezen...

still so precisely designated...

kan worden.

can become.

Een mooiere...

A more beautiful...

plek vind je niet.

you won't find a place.

Dit was de vijfde en voorlopig laatste...

This was the fifth and voorlopig last...

aflevering van Het Pilotengraf.

episode of The Pilots' Grave.

Een podcast van het Leidse Dagblad...

A podcast from the Leiden Newspaper...

gemaakt door mij, Pim van der Heijden...

made by me, Pim van der Heijden...

in nauwe samenwerking met Erik...

in close collaboration with Erik...

Koen Versteeg. Hij maakte de muziek.

Koen Versteeg. He made the music.

Paul-Swen de Haan...

Paul-Swen de Haan...

deed de mixage en voor advies...

did the mixing and for advice...

en begeleiding kon ik rekenen op...

and I could count on support from...

Maarten Dallenga.

Maarten Dallenga.

De voice-overs werden opgenomen in...

The voice-overs were recorded in...

Studio Moerwijk bij Quinten Gravenstein.

Studio Moerwijk at Quinten Gravenstein.

Tom van der Heijden maakte...

Tom van der Heijden made...

het titelbeeld.

the title image.

Het Pilotengraf werd...

The Pilot's Grave was...

mede mogelijk gemaakt door het Leids Media...

made possible by the Leids Media...

Fonds, de gemeente Leiden...

Fund, the municipality of Leiden...

en de Historische Vereniging Oud-Leiden.

and the Historical Association Old-Leiden.

Met dank...

With thanks...

aan het Nationaal Archief, de Volkspunt...

to the National Archive, the People Point...

de BIDKL...

the BIDKL...

Stadsarchief Amsterdam...

City Archive Amsterdam...

Museum De Lakenhal...

Museum De Lakenhal...

Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven...

Heritage Centre Dutch Monastic Life...

en alle mensen...

and all the people...

die we in deze en de vorige afleveringen...

that we in this and the previous episodes...

hoorden.

heard.

Ook dank aan al die anderen...

Also thanks to all the others...

die op de een of andere manier aan deze podcast bijdroegen.

who contributed to this podcast in one way or another.

In het bijzonder...

In particular...

van de familie.

of the family.

En natuurlijk ook jij bedankt...

And of course, thank you too...

voor het luisteren.

for listening.

Muziek

Music