ŚWIADKOWIE HISTORII, odc. 15. „Ostatni autobus"

Gdybym nie miał tej nadziei, gdybym nie miał tej świadomości, to nie wszedłbym w ten ruch, tylko stanąłbym z boku jak ci z OPZZ-u, a ja rzuciłem się w ten wir.

If I didn't have that hope, if I didn't have that awareness, I wouldn't have joined this movement; I would have stayed on the sidelines like those from OPZZ, but I threw myself into this whirlwind.

To była makabra, żeby kupić 800 kilo węgla na zimę, trzeba było te trzy dni, trzy noce spędzić na chłodzie, na mrozie.

It was a grim task to buy 800 kilos of coal for the winter; it took three days and three nights spent in the cold and frost.

Ten rok 80. wyzwolił to wszystko, jakby ten zaskorupiony wulkan wybuchł.

This year, the 80s, unleashed it all, as if this crusted volcano erupted.

Świadkowie historii

Witnesses of history

Naturalne były kontakty z regionem gorzowskim. W gronie założycieli lokalnych struktur znaleźli się nauczyciele.

Natural contacts with the Gorzów region were established. Among the founders of local structures were teachers.

Myślił już w tamtym czasie, jak wiadomo, to było województwo gorzowskie i byliśmy w województwie gorzowskim.

He was already thinking at that time, as it is known, it was the Gorzów Voivodeship and we were in the Gorzów Voivodeship.

Wobec tego naturalną rzeczą było, by Solidarność, która zaczęła powstawać, ciążyła tutaj, chociaż były głosy, by wzorem Barlinka, niektórych zakładów barlineckich, zarejestrować się w Szczecinie.

In light of this, it was natural for Solidarity, which was beginning to emerge, to gravitate here, although there were voices suggesting that, like in Barlinek, some Barlinek establishments should register in Szczecin.

My od samego początku zarejestrowaliśmy się tutaj w Gorzowie i w Gorzowie działaliśmy. Po pewnym czasie, bo to proces taki, że sukcesywnie powstawały komisje zakładowe w poszczególnych zakładach, jak na warunki myśliborskie, warunki podregionu, było ponad 10 tysięcy członków.

From the very beginning, we registered here in Gorzów and operated in Gorzów. After some time, because it was a gradual process, workplace committees were established in individual workplaces; given the conditions of Myślibórz and the subregion, there were over 10,000 members.

Ja się sam sobie dziwię, jak to się stało, że nie mając takich środków komunikacji, jakich dzisiaj obecnie mamy, nam się udało zorganizować, powołać te komisje.

I wonder myself how it happened that, without the means of communication we have today, we were able to organize and establish these committees.

Przeprowadzić sprawnie wybory, no i funkcjonować, i funkcjonować, i działać na rzecz środowiska.

Conduct the elections smoothly, and function, and function, and act for the environment.

Najpierw założyłem, czy powołałem komitet założycielski w oświacie, no a później tak się złożyło, że przejęliśmy jak gdyby, no nauczyciele troszkę wiedzą co i jak, i napisać umieją, i poprowadzić pewne sprawy.

First, I established or set up a founding committee in education, and then it just so happened that we took over, so to speak; the teachers know a bit about what to do, can write, and can lead certain matters.

Także trochę myśliborscy nauczyciele zdominowali środowisko Solidarności Myśliborskiej.

So, the Myślibórz teachers also dominated the Myślibórz Solidarity environment a bit.

Od początku funkcjonowania myśliborska Solidarność upominała się o prawa pracownicze.

Since the beginning of its operation, the Myślibórz Solidarity has advocated for workers' rights.

Wtedy obowiązywała zasada, przychodzisz do pracy i od razu jesteś związkowcem.

At that time, the rule was that you come to work and immediately you are a union member.

Nikt nie pytał, pracowałeś w oświacie, należałeś do Związku Nauczycielstwa Polskiego, pracowałeś w jakimś innym zakładzie, należałeś do tamtego związku.

No one asked, you worked in education, you belonged to the Polish Teachers' Union, you worked in some other institution, you belonged to that union.

Ludzie się burzyli, buntowali, no ale taki był prykas wtedy, jak to się mówi.

People were getting upset, rebelling, but that was the order of the day back then, as they say.

I wtedy, kiedy Solidarność po strajkach już lubelskich tych, które były w Lublinie, zaczęło coś, bo tak musimy pamiętać to, co się wydarzyło jeszcze wcześniej w latach 70-tych w Szczecinie, w Stoczni Szczecińskiej, w samym Szczecinie, jak były ofiary i tak dalej.

And then, when Solidarity began after the strikes in Lublin, we must remember what happened earlier in the 1970s in Szczecin, at the Szczecin Shipyard, in Szczecin itself, when there were casualties and so on.

Ale to do świadomości tak się nie przebijało. Dopiero ten rok 80-ty wyzwolił to wszystko, jakby ten zaskorupiony wulkan.

But it did not penetrate into consciousness like that. Only this year, 1980, released it all, as if it were a crusted-over volcano.

I zaczęło to iść jak lawina.

And it started to go like an avalanche.

W zakładach pracy była tego typu sytuacja, czy nawet u mnie w oświacie, że ci, którzy nie dość, że należeli do związku, ale jeszcze mieli legitymację pewnej organizacji, ci byli doceniani, ci byli wyróżniani, ci byli w jakiś sposób preferowani.

In workplaces, there was a situation like this, or even in my education sector, that those who not only belonged to the union but also had a membership card of a certain organization were appreciated, distinguished, and somehow preferred.

Natomiast ci pozostali, to ciągle byli w tym ogonie, żadnych tam nagród nie dostawali.

As for the others, they were still at the back, not receiving any awards.

Na przykład jak w oświacie na Dzień Edukacji Narodowej, czy innych okazjonalnych, nie mieli dostępu do takich, no po prostu, ci ludzie byli takimi szarymi myszkami.

For example, in education on National Education Day or other occasions, they did not have access to such things; these people were simply like little gray mice.

Świadkowie historii.

Witnesses of history.

Pierwsze tygodnie funkcjonowania związku to także płynące zewsząd prośby o pomoc ze strony pracowników, którzy mieli drobne sprawy dyscyplinarne w swoich zakładach.

The first weeks of the relationship also brought numerous requests for help from employees who had minor disciplinary issues in their workplaces.

Ludzie wyciągali takie sprawy, że byli karani.

People brought up such matters that they were punished.

Nie no, komuś się tam przydarzyło w centrali nasiennej na przykład worek zboża tam, tego pośladowego takiego, które tam było przesiane, selekcjonowane na wysia i ten poślad, no dla kurek wziął.

No, someone had a sack of grain at the seed center, for example, that kind of sifted grain that was selected for sowing, and he took that for the chickens.

No jak źle to zrobił, nie dał komu trzeba, no to został karany.

Well, since he did it badly, didn't give it to the right person, he was punished.

Podobnie było w Kruszpinie, gdzie była tuczarnia z wieżą, tam ludzie też, no i prosięta, które się tam brali sobie do domu, bo tam była liczba, że o tu maciory ma być tyle i tyle sztuk.

It was similar in Kruszpin, where there was a pigsty with a tower; there people also took piglets home, because there was a count that there were supposed to be this many sows.

A co było nad wyszką, no to oni sobie tam skręcali i są, hodowali na działkach.

And what was above Wyszków, well, they were twisting it there and are, they were cultivating in the plots.

No ale żeby hodować, no to trzeba było pasze, no to i też, te pasze też skręcali.

Well, to raise them, you needed feed, and they were also mixing that feed.

No i za to byli karani, kierowcy PKS-ie.

And for that, the PKS drivers were punished.

Było tak, że jak się wchodził na autobusu, to wstawał się bilet, bardzo często już szukał taki bilet, już tam odpowiednio przedziurkowany był, nie?

It used to be that when you got on the bus, you would get a ticket, and very often you would already be looking for such a ticket, which would already be properly punched, right?

I jak się wychodziło, to zawsze, no wszyscy przyczynialiśmy się do tego, no bo oni uważali, że mają niskie zarobki, że trzeba tego.

And when you went out, it was always, well, we all contributed to it, because they felt that they had low wages, that something had to be done about it.

No w ten sposób oszukiwaliśmy.

Well, that's how we were cheating.

Sami przyczynialiśmy się do tego, no ale wszyscy przymykali, jak to się mówi przysłowiowe, oko, bo, no bo wiadomo, że to trzeba z tym ustrojem w jakiś sposób walczyć.

We contributed to it ourselves, but everyone turned a blind eye, as the saying goes, because, well, it's known that we need to fight against this system in some way.

W maraźmie szarejcodzienności.pl Solidarność dawała nadzieję na lepszą przyszłość.

In the dreariness of everyday life, solidarity gave hope for a better future.

Gdybym nie miał tej nadziei, gdybym nie miał tej świadomości, to nie wszedłbym w ten ruch, tylko stanąłbym z boku, jak ci z OPZZ-u.

If I didn't have this hope, if I didn't have this awareness, I wouldn't have joined this movement, I would have just stood aside, like those from OPZZ.

A ja rzuciłem się w ten wilk i nie miałem telefonu.

And I threw myself into that wolf and didn't have a phone.

Nie miałem własnego samochodu, nawet tej syrenki, wyczekany w kolejce ileś tablat, czy jakiegoś innego.

I didn't have my own car, not even that little Syrena, waited for in line for some tablets, or some other one.

Nie patrzyłem na nic. Też różnie było.

I didn't look at anything. It varied too.

Jak jechałem do Gorzowa i wracałem 20-40 autobusem z Gorzowa, ostatni autobus taki był.

When I was traveling to Gorzów and returning on the 20-40 bus from Gorzów, that was the last bus.

Śpieszyłem się, żeby zdążyć, bo to był ostatni, żeby przyjechać.

I was in a hurry to make it because it was the last one to arrive.

To różnie było.

It was different.

Tym niepokojem w zasadzie to było wprowadzenie, najpierw była ta prośba w marcu po tych wydarzeniach bydgoskich,

This anxiety was basically the introduction; first, there was that request in March after the events in Bydgoszcz.

tam Rólewskiego z Poniewierano.

there Rólewski from Poniewierano.

Później troszkę była prośba głównodowodzącego Jaruzelskiego, bo iż sekretarzem był partii,

Later, there was a bit of a request from the commander-in-chief Jaruzelski, because he was the party's secretary.

był premierem i ministrem obrody narodowej.

He was the prime minister and the minister of national defense.

Różnych tytułów miał pełno.

He had plenty of different titles.

Była prośba o ten spokój, jakoś to troszkę wytrwało, wyciszyło się,

There was a request for this peace, it somehow lasted a bit, it calmed down.

ale podskórnie coś tam kipiało.

But something was simmering underneath.

I później były wprowadzone chyba we wrześniu tego roku właśnie,

And then they were introduced, I think, in September of this year.

tego pierwszego, Wojskowe Grupy Operacyjne.

the first one, Military Operational Groups.

No i ja wtedy już trochę coś tam robiłem, wobec tego pytał się ten szef,

Well, at that time I was already doing a little something, so the boss asked.

ten wojskowy naczelnik miasta.

the military commander of the city.

To się to później okazało, że on był tym wojskowym naczelnikiem.

It later turned out that he was the military commander.

Na razie był tylko szefem Wojskowej Grupy Operacyjnej,

For now, he was only the head of the Military Operations Group.

ale spotykał się ze mną jako zeszłym, z szefem Solidarności.

But he met with me as the former, with the head of Solidarity.

No co by tutaj zrobić, czego, a ludzie przecież po trzy, cztery noce,

So what to do here, what, and people spend three or four nights after all,

cztery dni, cztery noce pod GS-em na węgiel.

Four days, four nights under the GS for coal.

Wyczekiwali, no to była makabra, żeby kupić 800 kilo węgla na zimę,

They were waiting, well it was a nightmare to buy 800 kilos of coal for the winter.

trzeba było te trzy dni, trzy noce spędzić w GS-ie tam, na chłodzie, na mrozie.

You had to spend those three days, three nights in the GS, there in the cold, in the frost.

To samo było, żeby kupić kawałek mięsa, podobnie było.

It was the same when buying a piece of meat, it was similar.

Kolejki, kolejki, jeszcze raz kolejki.

Queues, queues, once again queues.

Ludzie już tego mieli wszystkiego serdecznie dosyć.

People are really fed up with all of this already.

Świadkowie historii.

Witnesses of history.

W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r.

On the night of December 12 to 13, 1981.

Aleksander Holewa został zatrzymany i internowany.

Aleksander Holewa has been arrested and interned.

Wtedy przyjechałem z dyżuru, bo pełniłem dyżur w zarządzie regionu,

Then I came back from duty, because I was on duty in the regional board.

bo byłem członkiem zarządu regionu, sekretarzem prezydium.

because I was a member of the regional board, the secretary of the presidium.

I wyszło tak, że tego 12 wypadł mój dyżur,

And it turned out that on the 12th I had my shift.

bo kolega Edych Borowski z pozostałymi członkami był na Krajówce.

because my colleague Edych Borowski was at the Country conference with the other members.

Taka była zasada, no ktoś musi tam być, no wobec tego pełniłem.

That was the principle, well someone has to be there, so I took on the role.

Już do domu wracałem.

I was already on my way home.

Byłem ostatnim autobusem.

I was the last bus.

Tym przyjechałem do domu, zaszedłem jeszcze do brata, porozmawialiśmy.

I arrived home that way, I stopped by my brother's, and we talked.

Mówię, co tu w Myśliborzu się dzieje, bo on też był członkiem akurat podregionu myśliborskiego.

I'm saying what is happening here in Myślibórz because he was also a member of the Myślibórz subregion.

Mówi nic, tu spokojnie, cicho i tak dalej.

It says nothing, here it's calm, quiet, and so on.

No to przyszedłem do domu, położyłem się przed dwunastą,

So I came home, lay down before midnight,

łomotanie dzwonek i natarczywe wypłukanie do drzwi.

Banging on the doorbell and persistent ringing at the door.

No otwieram drzwi, co jest?

Well, I'm opening the door, what's going on?

Musi pan iść, nawet się nie przedstawili, musi pan z nami iść tam do biura.

You have to go, you didn't even introduce yourself, you must come with us to the office.

Do Solidarności.

To Solidarity.

A ja mówię, po co? No bo tam coś się stało.

And I say, why? Well, something happened there.

No to skoro się stało, to pilnujcie, a ja rano przyjdę.

Well, since it happened, keep an eye on it, and I'll come in the morning.

Nie, musi pan iść.

No, you must go.

No i wychodzę, na klatce schodowej stało ich czterech.

And I was leaving, there were four of them in the stairwell.

Przed domem dwie nyski, na ulicy jeszcze jedna.

In front of the house, two Nysas, and another one on the street.

No i pojechali jeszcze po drodze tam zabrać pozostałych.

And they went on the way to pick up the others.

Przywieźli na komendę.

They brought him to the police station.

Kolega z lat szkolnych był szefem Rejonowego Urzędu Spraw Wewnętrznych.

A school friend was the head of the District Office of Internal Affairs.

Mówi, no toście narozrabiali. Ja mówię, coś my narozrabiali.

He says, well, you've caused some trouble. I say, what trouble have we caused?

Nic nie narozrabialiśmy.

We didn't do anything wrong.

No, nie dajecie nam spać. Jak to nie dajemy?

No, you are not letting us sleep. How are we not letting you?

Położyłem się, mówię, spokojnie, to wy mnie dajecie spać.

I lay down and said, calmly, you are the ones who let me sleep.

Aleksander Holewa trafił najpierw do aresztu w podgorzowskim Wawrowie.

Aleksander Holewa was first sent to a detention center in Wawrow near Gorzów.

Pierwsza dwadzieścia już byłem pod celą.

I was already in the cell for the first twenty.

Pod celą, w której były łóżka trzypiętrowe i było nas trzydzieści dwa chłopa.

In the cell, where there were triple bunk beds, there were thirty-two of us.

No i tak to się zaczęło, zaraz tej samej nocy, co niektórzy poszli na tak zwaną obróbkę.

And that's how it started, right that same night, when some went for what is called processing.

Jeden zasłał, bo coś tam ze sercem było.

One was sent because there was something wrong with the heart.

Inny znów zaczął tam utyskiwać, że ja tu siedzę, krowy ryczą, śminie kwiczą, a ja siedzę.

Someone else started complaining again that I'm sitting here, the cows are mooing, the pigs are squealing, and I'm just sitting.

No i okazało się, że napisał pismo, jeszcze nam przeczytał to pismo, czy dobrze napisał.

And it turned out that he wrote a letter, and he even read it to us to see if he wrote it correctly.

I tak było, że do świąt bardzo dużo osób zostało, bo chyba nas z dziewięćdziesięciu było wtedy zatrzymanych, przywiezionych.

And so it happened that many people remained until the holidays, because there were probably about ninety of us detained and brought in at that time.

Tak z połowa była zwolniona do świąt.

About half was released for the holidays.

Jak się ubywało, jak ubywało ludzi, no to było troszkę.

As people decreased, as people were lost, there was a bit of that.

Już jak gdyby rozrzedzone i w tych celach zrobiono tak, że już nie spaliśmy na trzy piętrowe łóżka, tylko porobiono, że siedem, osiem pod celą było.

It was as if it had been thinned out, and in those cells, they arranged it so that we no longer slept on three-tiered bunk beds, but instead, there were seven or eight beds in a cell.

Trzymali nas, aha, w Boże Narodzenie, w Wigilię, przyszedł komendant, rozmębłany, taki rozpięty, życzyć nam wesołych świąt.

They kept us, yeah, on Christmas, on Christmas Eve, the commander came, disheveled, so unbuttoned, to wish us a Merry Christmas.

I poczęstowali nas kolacją.

And they treated us to dinner.

I ta kolacja była tak specyficznie zrobiona, że tam groch skończył.

And that dinner was so specifically made that the peas ended up there.

Kapustą był i była ryba usmażona.

There was cabbage and there was fried fish.

Ale ta ryba była tak usmażona, że była spieczona z wierzchu, a w środku był lód.

But the fish was so fried that it was burnt on the outside, while the inside was ice.

Jak ten kucharz to upiekł, to ja nie wiem.

I don't know how that chef baked it.

Ostatecznie grupa internowanych z Gorzowa została przewieziona do ośrodka odosobnienia w Głogowie.

Ultimately, the group of interned individuals from Gorzów was transported to the detention center in Głogów.

My byliśmy z Gorzowskiego, że byli ludzie z Głogowskiego, że byli ludzie z Kalisza, z Leszna i z Konina chyba.

We were from Gorzów, that there were people from Głogów, that there were people from Kalisz, from Leszno, and from Konin, I think.

Pięć regionów było.

There were five regions.

I usłyszeliśmy między innymi w czasie wiadomości, bo tam już coś z tych głośników leciało,

And we heard, among other things, during the news because something was already playing from those speakers.

jak to rzecznik rządu ówczesnego zaoferował, że można wyjeżdżać gdzieś tam i tak dalej.

As the spokesperson for the then-government offered, one could go away somewhere and so on.

No i byli tacy koledzy z regionu zielono-górskiego, którzy od razu pełnili dokumenty i pojechali na emigrację.

And there were colleagues from the Zielona Góra region who immediately filled out the documents and went into exile.

A my nie po prawni z Gorzowskiego, to byliśmy wywożeni do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzieś tam do Leszna.

And we, not by the law from Gorzów, were taken away to Ostrów Wielkopolski, somewhere to Leszno.

Gdzieś jeszcze dalej do innych ośrodków.

Somewhere even further to other centers.

Ja nie miałem tego szczęścia, ponieważ czułem na sobie ten ciężar, że skoro jestem członkiem prezydium,

I didn't have that luck because I felt the weight on me that since I am a member of the presidium,

to nie będę mówił, że ja tu siedzę, a to nie jest ważne.

I won't say that I am sitting here, and that it is not important.

Najważniejsze, żeby żonie pracili i nam małego fiata się nazbiera, nie?

The most important thing is for the wife to work and for us to save up for a little Fiat, right?

No trzeba było podtrzymywać.

Well, one had to support it.

Zorganizowaliśmy, bo był między innymi też przecież Władysław Czyżewski, nauczyciel historii.

We organized it because, among others, there was Władysław Czyżewski, a history teacher.

No tośmy się zaraz zaczęli zorganizować, musieliśmy się śpiewać pieśni patriotycznych.

Well, we immediately started to organize ourselves, we had to sing patriotic songs.

Władek wykładał historię tego, czego nie było, to co na wolnej Europie leciało, tego czego on wiedział i tak dalej.

Władek was teaching the history of what did not exist, what was broadcast in free Europe, what he knew, and so on.

I tak pomalutku, pomalutku, pomalutku.

And so slowly, slowly, slowly.

Ja doczekałem do tego, że 12 marca zostałem zwolniony razem z kolegą Zenkiem Wernerem z Międzyrzecza.

I waited until March 12, when I was fired along with my colleague Zenek Werner from Międzyrzecz.

I z Bogusiem Pupelem.

And with Bogus Pupelem.

Pupelem, szefem podregionu w Dresdenku.

Pupelem, the head of the subregion in Dresden.

Świadkowie historii.

Witnesses of history.

Po powrocie z internowania wiele osób wracało do działalności w Solidarności, tym razem już w podziemiu.

After returning from internment, many people resumed their activities in Solidarity, this time in secret.

Pojechałem do Gorzowa, spotkałem się z Edkiem Borowskim, spotkałem się z księdzem śp. Andrzejewskim na Obotryckiej.

I went to Gorzów, met with Edek Borowski, and met with the late Father Andrzejewski on Obotrycka.

Tak to się mówi, no i zaczęliśmy robić to, co trzeba.

That's how it is said, so we started doing what needed to be done.

To, co trzeba.

What is necessary.

Czyli, no, zorganizować kolportaż.

So, well, organize the distribution.

Bo ten istnieje.

Because this one exists.

Bo ten istnieje, zaczyna ukazywać.

Because it exists, it begins to manifest.

Trzeba było go jakoś, no, pieniądze trzeba było zbierać, dostarczać.

We had to do something, well, we had to collect the money, provide it.

Trochę pomocy tym, którzy jeszcze siedzieli, żeby jakąś pomoc materialną otrzymywali.

A little help for those who were still sitting, so that they would receive some material assistance.

No i tak było, że w 1984 roku zgarnęli nas na dworcu w Gorzowie, mnie i Edka Borowskiego.

Well, it happened that in 1984 they picked us up at the station in Gorzów, me and Edek Borowski.

Tylko, że jemu napisali, że 27 lutego 1984 zatrzymali.

Only that they wrote to him that they were detained on February 27, 1984.

A mnie dwa tygodnie trzymali, ponad dwa tygodnie trzymali mnie na dołku gorzowskich naszych kosynierów.

And I was held for two weeks, over two weeks they kept me in the cell of our Gorzów scythesmen.

I dopiero, kiedy mnie przewozili do Poznania, na Młyńską, to wtedy mam dopiero napisane, że zostałem aresztowany.

And only when they were transporting me to Poznań, to Młyńska, is when I have it written down that I was arrested.

Czy tam osadzony, nie?

Isn't he incarcerated there?

Przywieźli mnie do Poznania, tam w Poznaniu przynajmniej miesiąc byłem na tzw. czwartym izolowanym oddziale.

They brought me to Poznań, where I was in the so-called fourth isolated ward for at least a month.

I dopiero przed Wielkanocą przenieśli mnie na niższy oddział.

And only right before Easter did they transfer me to a lower ward.

Aż do lipcowej amnestii byłem osadzony.

Until the July amnesty, I was incarcerated.

Ale przyszedłem, troszkę odpocząłem.

But I came, I rested a little.

No i znów przyjechali koledzy młodzi z Nauczycielskiej Solidarności, Antek.

And again the young colleagues from Teacher Solidarity have arrived, Antek.

Panie Olku, trzeba coś robić. No to robimy coś.

Mr. Olek, we need to do something. So let's do something.

No i zaczęło się, pokolenie zaczęto wydawać po świecie wtedy, nie? Coś z młodzieżą też.

And so it began, the generation started to be sent out into the world then, right? Something with the youth too.

I tu muszę powiedzieć taką rzecz, że kiedy mnie aresztowali, kiedy pytali ludzi, którzy jakoś tam na nich weszli.

And here I must say one thing, that when I was arrested, when they questioned the people who somehow got involved with them.

Nie wiem, jak to zostało rozpracowane.

I don't know how it was figured out.

To najlepiej zachowali się jednak uczniowie, bo czytałem swoje akta.

However, the students behaved the best because I read my records.

Nie powiedzieli, że oni otrzymywali ode mnie.

They didn’t say they were receiving from me.

Że w teczce znaleźli, że to bardzo przytomnie.

That they found it in the folder is very perceptive.

Także wiedzieli, jak trzeba się zachować.

They also knew how to behave.

Ja zresztą ich miałem za takich roznosicieli.

I actually thought of them as such messengers.

Dawałem każdemu po czymś tam i to szło.

I was giving everyone a little something and it was going well.

I żaden z nich nie znacił. Żaden.

And none of them mattered. None.

Także cudownie.

So wonderful.

Cudownie się zachowali, jak to się mówi.

They behaved wonderfully, as they say.

Aleksander Holewa przyznaje, że niektóre osoby z jego otoczenia zdecydowały się na współpracę z SB.

Aleksander Holewa admits that some people in his circle decided to collaborate with the SB.

Dziś, jak mówi, nie dziwią go takie życiowe wybory.

Today, as he says, such life choices do not surprise him.

Każdy z nas jest specyficznie uformowany.

Each of us is uniquely shaped.

Nie wiemy, co u każdego z nas gra.

We don't know what's going on with each of us.

Jakie są przesłanki domowe.

What are the domestic arguments?

Bo przecież zostawił domu żonę, zostawił dzieci.

But after all, he left his wife at home, he left the children.

Byli tacy, którzy oczekiwali, że żona urodzi.

There were those who expected the wife to give birth.

Także różnie.

Also variously.

Najgorzej, to tak jak powiem, jak wrócę do tego, który napisał, że krowy ryczą, świnie kwiczą, a ja siedzę.

The worst is, I will say, when I go back to the one who wrote that cows moo, pigs squeal, and I'm just sitting here.

Byli tacy, że się okazało, no że poszli tam.

There were some who turned out to have gone there.

Że coś tam podpisali już wtedy.

That they had already signed something back then.

Tylko, że myśmy wtedy nie wiedzieli.

It’s just that we didn’t know back then.

To się dopiero okazało po latach, kiedy zostały ujamione archiwa IPN-u.

It only turned out after years, when the archives of the Institute of National Remembrance were made accessible.

Zależy, mówię, jak kto był uformowany.

It depends, I say, how one was shaped.

Jeżeli ktoś był wierny określonym wartościom.

If someone was faithful to certain values.

Jeżeli był człowiekiem taki, który nieokazjonalnie pewne rzeczy robił.

If there was a man who occasionally did certain things.

Tylko robił to z przekonaniem, że tak należy.

He only did it with the conviction that it was the right thing to do.

No to ci, że tak powiem, trwali jak ten głaz, za przeproszeniem.

Well, they were just like a rock, if I may say so.

Trwali do końca.

They endured until the end.

No żeby być też i przykładem, że nie tylko wszystko można za te złotówki się sprzedać, czy na złotówki zamienić.

Just to set an example that not everything can be sold for those złotys, or exchanged for złotys.

Tylko, że jest coś więcej.

It's just that there is something more.

Że jest to coś, co się nazywa wolnością.

That it is something called freedom.

Był to piętnasty odcinek cyklu Świadkowie Historii.

It was the fifteenth episode of the series Witnesses of History.

Bohaterem był Aleksander Cholewa.

The hero was Aleksander Cholewa.

Współpracowaliśmy z nim na bardzo zapomnianych bohaterach.

We collaborated with him on very forgotten heroes.

Świadkach epoki.

Witnesses of the era.

Zadbajmy też o archiwa rodzinne.

Let's also take care of family archives.

Jeżeli zachowaliście do dziś pamiątki i świadectwa życia osób tworzących historię województwa lubuskiego i Polski.

If you have preserved mementos and testimonies of the lives of those who shaped the history of the Lubusz Voivodeship and Poland to this day.

Was i waszych przodków.

Of your ancestors.

Chętnie podpowiemy, jak prowadzić takie archiwum domowe.

We are happy to give tips on how to maintain such a home archive.

Pomożemy też w jego zabezpieczeniu i stworzeniu kopii cyfrowych.

We will also help with its security and the creation of digital copies.

Szczegóły na stronie internetowej Archiwum Państwowego w Zielonej Górze.

Details on the website of the State Archive in Zielona Góra.

archiwum.zgora.pl

archive.zgora.pl

w zakładce Archiwa Rodzinne Niepodległej.

in the tab Family Archives of Independence.

Świadkowie Historii.

Witnesses of History.