Wiem, że nic nie wiem 30.01.2023

Jak długo człowiekowi homo sapiens zabrało odebranie terytoriów neandertalczykowit?

How long did it take Homo sapiens to take over the territories of Neanderthals?

To znaczy, oni tutaj byli dużo wcześniej od homo sapiens i przez 100 tysięcy lat trwała walka między neandertalczykami a homo sapiens o ziemię w Europie.

That means they were here long before Homo sapiens, and for 100,000 years there was a struggle between Neanderthals and Homo sapiens for land in Europe.

I oni byli bardzo sprawni i są sugestie, że dopiero my uzbrojeni w ich geny zdołaliśmy ich pokonać.

And they were very efficient, and there are suggestions that it was only we, armed with their genes, managed to defeat them.

Gatunek ten przekazał współczesnym ludziom niektóre swoje geny.

This species has passed on some of its genes to modern humans.

Kolejne badania wskazują, że ma to dla zdrowia wielu dzisiejszych ludzi niebagatelne znaczenie.

Further studies indicate that this has significant importance for the health of many people today.

Jest to potężny rezerwuar, a poza tym najważniejszy, naturalny rezerwuar związków niezbędnych do budowania zdrowia człowieka.

It is a powerful reservoir, and moreover, the most important natural reservoir of compounds essential for building human health.

Bo o co chodzi w miodzie?

But what is the point of honey?

Że w miodzie ten potencjał farmakologiczny, leczniczy, to pochodzi nie z nektaru, ale pochodzi od pszczoły.

That the pharmacological and medicinal potential in honey comes not from the nectar, but from the bee.

Składnikiem jednoprocentowym w miodzie jest wydzielina gruczołów ślinowych i gardzielowych pszczoły.

The one percent ingredient in honey is the secretion of the salivary and pharyngeal glands of the bee.

To są te enzymy, które mają naprawdę wspaniałą aktywność biotyczną i budują zdrowie człowieka.

These are the enzymes that have truly wonderful biotic activity and build human health.

Co zawiera miód?

What does honey contain?

Kilkuset kilometrów kwadratowych, które, no Warszawa chociażby ma taki obszar z przyległościami, prawda?

A few hundred square kilometers, which, well, Warsaw has such an area with its surroundings, right?

Gdzie żyje dwa miliony ludzi, żyje jedna grupa rodzinna wilków składająca się z około ośmiu osobników.

Where two million people live, there is one family group of wolves consisting of about eight individuals.

Widać, jak wiele tego terenu każda ta grupa rodzinna potrzebuje.

You can see how much land each of these family groups needs.

Poznajemy zwyczaje wilków. To tematy dzisiejszej audycji. Krzysztof Bałuk, zapraszam.

We are learning about the habits of wolves. These are the topics of today's broadcast. Krzysztof Bałuk, welcome.

Wiem, że nic nie wiem.

I know that I know nothing.

Program popularnonaukowy Radia Zachód.

Popular science program of Radio Zachód.

Z najnowszych badań wynika, że udział genów neandertalczyków w organizmie dzisiejszego człowieka wydaje się mieć dużo większe fizjologiczne znaczenie niż do tej pory sądzono.

Recent research suggests that the contribution of Neanderthal genes in today's humans appears to have much greater physiological significance than previously thought.

Doktor Grzegorz Słowik w rozmowie z Elżbietą Wozowczyk-Leszko wyjaśnia, co odziedziczyliśmy w genach neandertalczyków.

Doctor Grzegorz Słowik explains in a conversation with Elżbieta Wozowczyk-Leszko what we have inherited from Neanderthals in our genes.

Kim byli neandertalczycy?

Who were the Neanderthals?

Neandertalczycy byli bardzo blisko spokrewnieni z człowiekiem współczesnym, homo sapiens,

Neanderthals were very closely related to modern humans, Homo sapiens.

a pierwszym uczonym, który opisał neandertalczyka jako odrębny gatunek człowieka był brytyjski geolog i paleontolog William King,

The first scholar to describe the Neanderthal as a distinct species of human was the British geologist and paleontologist William King.

a sama nazwa neandertalczyk została wprowadzona...

...and the name Neanderthal was introduced...

...przez niego i pochodzi od Doliny Neandertal położonej w odległości około 10 km od Düsseldorfu w Londynie Północnej Westfalii w Niemczech nad rzeką Diesel.

...through him and comes from the Neander Valley located about 10 km from Düsseldorf in North Westphalia, Germany, by the River Diesel.

A z kolei sama dolina została nazwana na cześć wybitnego kompozytora z Düsseldorfu Joachima Neandera, który przechadzał się często w tej okolicy w poszukiwaniu natchnienia.

The valley itself was named in honor of the outstanding composer from Düsseldorf, Joachim Neander, who often walked in this area in search of inspiration.

Znaleziono szczątki należące do około 400 neandertalczyków.

Remains belonging to approximately 400 Neanderthals have been found.

Badania DNA neandertalczyków i żyjącej populacji w Afryce, Azji i Europie pozwoliło dowieźć ich większe podobieństwo z Europejczykami i Azjatami niż mieszkańcami Afryki,

DNA studies of Neanderthals and the living population in Africa, Asia, and Europe have shown a greater similarity to Europeans and Asians than to the inhabitants of Africa.

gdyż na podstawie badań genetycznych około od 1% nawet do 4% DNA pozaafrykańskiego człowieka współczesnego pochodzi od neandertalczyka.

Because, based on genetic studies, about 1% to 4% of the DNA of non-African modern humans comes from Neanderthals.

Nawet tutaj właśnie można sobie pozwolić na takie przedstawienie podobne.

Even here, one can afford to present something similar.

Podobieństwo neandertalczyków i ludzi współczesnych oraz to, co rzeczywiście nas różniło.

The similarities between Neanderthals and modern humans, as well as what actually differentiated us.

Czyli neandertalczyk przetrwał w nas częściowo.

So the Neanderthal has partially survived in us.

Jak się jego geny tutaj są w nas, to on do końca nie wyginął.

If his genes are here in us, then he hasn't completely gone extinct.

Też można dodać, że najnowsze badania sugerują, że neandertalczycy na podobieństwo ludzi współczesnych mogli posługiwać się mową.

It can also be added that the latest research suggests that Neanderthals, like modern humans, may have used speech.

Mogli słyszeć i emitować dźwięki mowy tak właściwie właśnie dla współczesnego człowieka.

They could hear and emit sounds of speech primarily for the contemporary human.

I mogli wydawać dźwięki.

And they could make sounds.

Jak ludzie tak, to wynika z badań anatomicznych.

As with people, this results from anatomical studies.

Nie wiadomo, czy oni posiadali własny język, ale udowodniono, że anatomicznie nie brakowało im niczego, żeby się posługiwać mową tak jak my.

It is unknown whether they had their own language, but it has been proven that anatomically they lacked nothing to speak like we do.

Czyli po prostu jakieś dźwięki wydawali, które coś znaczyły.

So they were just making some sounds that meant something.

Może w jakimś ciągu tych dźwięków.

Maybe in some sequence of these sounds.

Odnośnie jeszcze podobieństw czy różnic to wzrost był także podobny.

Regarding similarities or differences, the growth was also similar.

Wiadomo, że ludzie, którzy żyli wcześniej, ludzie współcześni byli odrobinę niżsi.

It is known that people who lived earlier, contemporary people were a bit shorter.

Ale także tutaj o średni wzrost.

But also here about average height.

Wzrost Neandertalczyka to około metr sześćdziesiąt pięć centymetrów przy dziewięćdziesięciu kilogramach wagi.

The height of a Neanderthal is about one hundred sixty-five centimeters at ninety kilograms in weight.

No to tacy dosyć z lekką nadwagą, powiedziałabym, mogli być.

Well, I would say they could be quite slightly overweight.

O, to znaczy tutaj jeszcze jaki był tryb życia.

Oh, this means what the lifestyle was like here.

A, no właśnie, to chyba raczej polowali, czyli uprawiali sporty.

Oh, right, they were probably hunting, which means they were engaging in sports.

Bardzo aktywnie polowali.

They hunted very actively.

Myśliwstwo.

Hunting.

I byli, myśliwstwo, tak.

And they were, hunting, yes.

Byli bardzo, bardzo przy tym sprawni.

They were very, very efficient at it.

Ja jeszcze tutaj właśnie wrócę do tego tematu odnośnie ich sprawności.

I will come back to this topic regarding their efficiency.

To jeszcze wspomnę jak długo człowiekowi, homo sapiens,

I will also mention how long it takes for a human, homo sapiens,

zabrało odebranie terytoriów Neandertalczykowi.

It took away the acquisition of territories from the Neanderthal.

To znaczy oni tutaj byli dużo wcześniej od homo sapiens

That means they were here much earlier than Homo sapiens.

i przez sto tysięcy lat trwała walka między Neandertalczykami a homo sapiens o ziemię w Europie.

And for a hundred thousand years, the struggle between Neanderthals and Homo sapiens for land in Europe lasted.

I oni byli bardzo sprawni.

And they were very efficient.

I są sugestie, że dopiero my uzbrojeni w ich geny zdołaliśmy ich pokonać.

And there are suggestions that it was only we, armed with their genes, managed to defeat them.

Także sto tysięcy lat nam zajęło odbieranie ziem Neandertalczykom.

It also took us a hundred thousand years to take the land from the Neanderthals.

Na podstawie badań genetycznych szczątków dziecka neandertalskiego

Based on genetic studies of Neanderthal child remains.

ustalono, że miało jasne, niebieskie czy tam szare oczy i blond włosy.

It was established that he/she had bright blue or gray eyes and blonde hair.

No zastanówmy się jaki człowiek wychodził z Afryki.

Well, let’s consider what kind of person came out of Africa.

Jak wyglądał?

What did he look like?

Czyli oni tu mieli dużo tego czasu, Neandertalczycy, dużo czasu ewolucyjnego,

So they had a lot of this time here, the Neanderthals, a lot of evolutionary time.

żeby im wyjaśniała skóra, przyswajanie witaminy D i tak dalej

to explain to them the skin, the absorption of vitamin D, and so on

oraz żeby powstały na drodze mutacji genetycznych jasne oczy.

and for light eyes to arise as a result of genetic mutations.

Także jasne oczy.

Also clear eyes.

Jasne oczy, jasne włosy.

Bright eyes, bright hair.

No to właśnie mamy po Neandertalczykach.

Well, that's exactly what we have after the Neanderthals.

Czyli jeszcze raz tutaj wracam do tej mojej tezy.

So once again, I return to my thesis here.

Neandertalczyk jest w nas.

The Neanderthal is within us.

Także cały czas.

All the time.

Tutaj akurat odnośnie różnic to miał skośniej ścięte czoło,

Here, specifically regarding the differences, he had a more slanted forehead.

z silniej rozwiniętymi łukami nadoczodołowymi.

with more pronounced brow arches.

Także tutaj taka duża istotna różnica.

So there is such a significant difference here as well.

No szeroka żuchwa.

No wide jaw.

No powiedzmy, że ludzie też mogą taką mieć,

Well, let's say that people can have one like that too.

ale tutaj akurat te łuki nadoczodołowe były takie charakterystyczne dla Neandertalczyka.

But here, those brow ridges were particularly characteristic of the Neanderthals.

Miał szersze stopy, słabiej wysklepione niż ludzie współczesnych.

He had wider feet, less arched than modern people.

To poznaliśmy po odkrytych całkiem niedawno tropach Neandertalczyka.

We learned this from the tracks of Neanderthals discovered quite recently.

Też tam dużo dzieci było akurat w tej grupie.

There were also a lot of children in that group.

Nie wiemy, czy to była reprezentatywna ta grupa, bo różnie mogło być,

We don't know if this group was representative, because it could have been different.

ale było bardzo mało dorosłych, a bardzo dużo, kilkanaścioro dzieci.

But there were very few adults and a lot, several children.

Także tutaj nie wiadomo, czy akurat to była taka, że opiekowali się tymi dziećmi, prawda,

So it's not clear here whether they actually took care of those children, right?

ci starsi Neandertalczycy, czy rzeczywiście jakaś struktura taka była w grupie.

The older Neanderthals, was there really some kind of structure in the group?

Odnośnie dłoni Neandertalczyków.

Regarding the hands of Neanderthals.

Odnośnie dłoni Neandertalczyków, to też właśnie tutaj oni byli artystami.

Regarding the hands of Neanderthals, it is precisely here that they were also artists.

Przedstawia się ich jako takich, że malowali na ścianach jaskin, rysunki.

They are portrayed as those who painted drawings on the walls of caves.

Być może od nich człowiek współczesny nauczył się w tych jaskiniach również malować.

Perhaps modern man also learned to paint in these caves from them.

Po nich, po Neandertalczykach.

After them, after the Neanderthals.

Być może oni jako artyści, jako pierwsi artyści

Perhaps they, as artists, as the first artists

i zainspirowali potem homo sapiens także do rysowania w jaskiniach malowania, przedstawiania.

And they later inspired Homo sapiens to draw in caves, paint, and represent.

Także dlaczego Neandertalczycy?

So why Neanderthals?

Dlatego, że właśnie poznajemy samych siebie, skąd te umiejętności.

Because we are just getting to know ourselves, hence these skills.

Także bardzo tutaj jest inspirujące poznanie tego, jak żyli, kiedy żyli, dlaczego wyginęli,

It is also very inspiring here to learn about how they lived, when they lived, and why they went extinct.

ale to już właśnie można się nad tym zastanawiać.

But you can actually ponder over that already.

No to właśnie, kiedy żyli ci inne Neandertalczycy?

So when did these other Neanderthals live?

I gdzie żyli? I czy ślady są w Polsce na przykład ich bytności?

And where did they live? And are there traces of their presence in Poland, for example?

Właśnie, teraz najprawdopodobniej przodkiem Neandertalczyka był tak zwany człowiek kaldenberski

Indeed, the likely ancestor of the Neanderthal was the so-called Kaldensen man.

lub gatunek z nim blisko spowkrewniony, który na terenie Europy pojawił się około pół miliona lat temu,

or a closely related species that appeared in Europe about half a million years ago,

500 tysięcy lat temu, wyginął 250 tysięcy lat później

500 thousand years ago, it went extinct 250 thousand years later.

i już w okresie od 400 do 350 tysięcy lat temu, niektórzy nawet mówią wcześniej, 430 tysięcy lat temu,

and already in the period from 400 to 350 thousand years ago, some even say earlier, 430 thousand years ago,

już możemy w tych odkrytych szczątkach, już pierwsze cechy neandertalskie zauważyć.

We can already see the first Neanderthal characteristics in these discovered remains.

Wtedy można datować ich pojawienie się i wyginęli.

Then their appearance can be dated, and they went extinct.

Byli około 40 tysięcy do 35 tysięcy lat temu, ale niektóre badania mówią, że jeszcze mogli żyć do 24 tysięcy lat temu,

They were around 40 thousand to 35 thousand years ago, but some studies say they might have still lived until 24 thousand years ago.

takie odosobnione enklawy, także w tym zakresie oni mogli przebywać i żyć, rozwijać się, tworzyć.

such isolated enclaves, in this regard, they could stay and live, develop, create.

Rejony, gdzie właśnie zamieszkiwał Neandertalczyk, tak jak Belgia, Chorwacja, Czechy, Francja, Hiszpania, Niemcy, Polska,

Areas where Neanderthals lived include Belgium, Croatia, the Czech Republic, France, Spain, Germany, Poland,

Portugalia, Rumunia, też w Wielkiej Brytanii, we Włoszech, były te tereny napięte.

Portugal, Romania, and also in the United Kingdom, in Italy, these regions were tense.

W północy Europy, no tak, też południowe kraje, tak, widać, też na Bliskim Wschodzie był, w Iraku i Izraelu,

In the middle of Europe, well yes, also in southern countries, yes, you can see, he was also in the Middle East, in Iraq and Israel.

ale gro jego było tam, powiedzmy, na tej północnej Europie.

But a lot of it was there, let's say, in that northern Europe.

Człowiek rozumny, homo sapiens, napierał od strony tej południowej

The wise man, homo sapiens, pressed from the southern side.

i być może ta zima wulkaniczna spowodowała obniżenie z kilku stopni,

and maybe this volcanic winter caused a decrease of a few degrees,

że po prostu zbyt raptowne takie obniżenie klimatu spowodowało,

that a sudden drop in the climate caused,

że po prostu nie zdążył się do tego przystosować, przygotować

that he simply didn't manage to adapt to it, to prepare

i to było może jeden...

and that was maybe one...

Oprócz tego, że walka z człowiekiem rozumnym, czyli z naszymi przodkami,

Apart from the fact that the struggle is with a rational being, namely with our ancestors,

obniżenie klimatu, rozproszenie plemion, to były takie czynniki,

the lowering of the climate, the dispersal of tribes, these were such factors,

spowodowały, że po prostu on nie podołał całej kombinacji różnych negatywnych czynników.

caused him to simply be unable to cope with the whole combination of various negative factors.

Najstarsze szczątki człowieka neandertalskiego odkryto na terenie Polski

The oldest remains of a Neanderthal man were discovered in Poland.

w tak zwanej jaskini ciemnej w województwie małopolskim

in the so-called Dark Cave in the Małopolskie Voivodeship

i mają około 115 tysięcy lat.

and they are about 115 thousand years old.

Widać, że on już w Europie był długo,

You can tell that he has been in Europe for a long time.

no i na tereny Polski dotarł w takim późniejszym okresie swojej bytności w Europie

And he reached the territories of Poland in such a later period of his presence in Europe.

i znalezione te szczątki należą do neandertalskiego dziecka.

And the found remains belong to a Neanderthal child.

Taką pracownię odkryto w Pietraszynie, w województwie śląskim,

Such a workshop was discovered in Pietraszyn, in the Silesian Voivodeship.

ale też szczątki się odnajduje w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej,

but remains are also found in the Kraków-Częstochowa Jura,

ale właśnie pracownia neandertalczyków została odkryta,

but the workshop of the Neanderthals has just been discovered,

bo cały czas myśleliśmy, że on jaskinie przy jaskiniach nie opuszczał,

because we kept thinking that he didn't leave the caves near the caves,

gdzieś tam się blisko kręcił, ale tutaj znaleziono około 17 tysięcy wyrobów krzemiennych,

somewhere nearby it was spinning, but here around 17 thousand flint artifacts were found,

które datowane są na 60 tysięcy lat temu

which date back to 60 thousand years ago

i widać, że tutaj z pewnym zamysłem, to jest bardzo duża liczba,

and it can be seen that there is a certain intention here, it is a very large number,

musiało albo bardzo dużo ludzi pracować przy tym, albo to było pokoleniami,

It must have either taken a lot of people working on it, or it was done over generations.

ale też ta teza, że on się trzymał tej jaskini też nie do końca tu jest słuszna,

but also this thesis that he clung to that cave is not entirely correct here,

bo właśnie nagromadzić gdzieś tam w okolicach, z dala od tych jaskin,

because to accumulate somewhere around, away from those caves,

te 17 tysięcy szczątków, no to musieli tam spędzić dosyć dużo czasu.

Those 17 thousand remains, well, they must have spent quite a lot of time there.

Tu już wymieniona przeze mnie Jura Krakowsko-Częstochowska, tam natrafiono na zęby,

Here, I already mentioned the Kraków-Częstochowa Jura, where teeth were found.

to jest najważniejsza liczba, która od razu się zniknęła.

This is the most important number that disappeared immediately.

Czy te badania mogą się przełożyć nam na odpowiedź na pytanie,

Can these studies translate for us into an answer to the question,

co współcześni ludzie zawdzięczają neandertalczykom?

What do modern people owe to Neanderthals?

Między innymi odporność na określony rodzaj wirusów i bakterii.

Among other things, resistance to a specific type of viruses and bacteria.

Badania naukowe dowodzą, że żyjące na terenie Euroazji

Scientific research proves that living in the Eurasian region

z domieszką genetyczną neandertalczyków osoby są stosunkowo bardziej odporne na wirusa HIV.

With a genetic admixture of Neanderthals, individuals are relatively more resistant to the HIV virus.

Jesteśmy też bardziej odporni na zakażenia grafii,

We are also more resistant to graphic infections.

Za to częściej ludzie, którzy mają takie geny Neandertalczyka, miewają astmę, alergie, katar sienny. I teraz okazuje się w świetle najnowszych badań, że to czy jesteśmy bardziej narażeni na lżejszy lub cięższy przebieg COVID-19 może mieć również związek z domieszką właśnie genetyczną Neandertalczyków.

Instead, people who have such Neanderthal genes tend to have asthma, allergies, and hay fever more often. And it now turns out, in light of the latest research, that whether we are more susceptible to a milder or more severe course of COVID-19 may also be related to the genetic admixture of Neanderthals.

I właśnie geny Neandertalczyków zwiększają ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19. Także geny te, o których wspomniałem, posiada około 16% Europejczyków i prawie połowa mieszkańców Azji Południowej.

And it is indeed the Neanderthal genes that increase the risk of severe COVID-19. These genes, which I mentioned, are also possessed by about 16% of Europeans and almost half of the residents of South Asia.

Neandertalskie geny są też odpowiedzialne za to, że mamy jasną skórę i jasne włosy. Ale dostaliśmy znowu w pakiecie większą podatność na cukrzycę.

Neanderthal genes are also responsible for us having light skin and light hair. But we also received, as a package, greater susceptibility to diabetes.

Cukrzycę typu drugiego czy tocznia. A jeszcze właśnie można dodać, że te neandertalskie geny powodują, że część ludzi silniej odczuwa ból.

Type two diabetes or lupus. It can also be added that these Neanderthal genes cause some people to feel pain more strongly.

Także te wszystkie być może naraz czynniki spowodowały, że mamy właśnie Neandertalczyka, ale już tylko w naszym genomie.

So perhaps all these factors at once caused us to have a Neanderthal, but only in our genome.

Dziękuję bardzo. Doktor Grzegorz Słowik z Instytutu Inżynierii Materiałowej i Biomedycznej Uniwersytetu Zielonogórskiego był moim gościem dzisiaj.

Thank you very much. Dr. Grzegorz Słowik from the Institute of Materials Engineering and Biomedical Engineering at the University of Zielona Góra was my guest today.

Dziękuję pani redaktor.

Thank you, Madam Editor.

Dziękuję państwu.

Thank you, ladies and gentlemen.

Wiem, że nic nie wiem.

I know that I know nothing.

Przez wiele lat prowadzimy badania na terenie Polski Zachodniej.

For many years, we have been conducting research in Western Poland.

Doktor Sabina Pieróżek-Nowak, prezes Stowarzyszenia dla Natury Wilk.

Doctor Sabina Pieróżek-Nowak, president of the Association for Nature Wolf.

Nad procesem rekolonizacji tego obszaru, takiej spontanicznej rekolonizacji tego obszaru przez wilki.

Over the process of recolonization of this area, such a spontaneous recolonization of this area by wolves.

I mamy sporo wiedzy na temat występowania tego gatunku na tym obszarze i kolejnych jakby przez wiele lat rozwoju.

And we have a lot of knowledge about the occurrence of this species in this area and subsequently over many years of development.

Z tej populacji, na tym obszarze wynikającej właśnie z tej naturalnej rekolonizacji.

From this population, in this area resulting precisely from this natural recolonization.

Jak doszło do tego, że te wilki powróciły na ziemię lubuską?

How did it happen that these wolves returned to the Lubusz land?

To jest efekt objęcia ochroną tego gatunku w 1998 roku, kiedy w roku 2000 była prowadzona pierwsza inwentaryzacja tego gatunku na całym terenie Polski przy pomocy nadleśnictw zbierających dane o występowaniu wilków.

This is the result of the protection of this species that began in 1998, when the first inventory of this species was conducted across Poland in 2000 with the help of forestry offices collecting data on the occurrence of wolves.

Okazało się, że obecność wilków w zachodniej Polsce jest naprawdę znikoma.

It turned out that the presence of wolves in western Poland is indeed very scarce.

Tam występowały pojedyncze osobniki.

There were individual specimens present there.

To był efekt po prostu wcześniejszych odstrzałów, no i tak w efekcie wytępienia tego gatunku w zachodniej Polsce.

It was simply the result of earlier culling, and as a result, the extinction of that species in western Poland.

Po objęciu go ochroną stopniowo wilki, które wychowywały się w grupach rodzinnych w Polsce wschodniej, te młode osobniki opuszczały te grupy i przenosiły się do Polski zachodniej.

After being granted protection, the wolves that were raised in family groups in Eastern Poland gradually left these groups and moved to Western Poland.

Przepływały Wisłę i wędrowały do zachodniej Polski i tam przez to, że ten gatunek był chroniony, mogły się osiedlić, spokojnie założyć.

They crossed the Vistula and wandered to western Poland, and there, because this species was protected, they were able to settle down and establish themselves peacefully.

Były grupy rodzinne i stopniowo kolejne lasy były zasiedlane przez te zwierzęta.

There were family groups and gradually more forests were inhabited by these animals.

Także to jest spontaniczna rekolonizacja.

So this is a spontaneous recolonization.

Człowiek w żaden sposób, oprócz tego, że objął ten gatunek ochroną i przestaliśmy do niego strzelać, nie brał udziału jakby w tym, że te wilki się tam przedostały, przeniosły.

Humans did not participate in any way, except for placing this species under protection and stopping shooting at them, in the fact that the wolves made their way there and migrated.

I stopniowo przybywa wilków. Czy już jest określona liczba, ilość tych wilków w naszym regionie?

The number of wolves is gradually increasing. Is there already a specified number of these wolves in our region?

Wie pan co?

Do you know what?

To wymaga po prostu intensywnych badań z uwagi na to, że wilk to jest gatunek, który strasznie trudno się liczy.

It simply requires intensive research because the wolf is a species that is extremely difficult to count.

On jest gatunkiem socjalnym, żyje w grupach rodzinnych.

He is a social species, living in family groups.

Tak naprawdę, żeby mieć informację o tym, ile wilków jest, to jest najczęstsze pytanie, które jest zadawane przez i dziennikarzy, i osoby postronne.

In fact, to have information about how many wolves there are, this is the most common question asked by both journalists and outsiders.

Pytanie, na które tak naprawdę strasznie trudno znaleźć odpowiedź.

A question that is actually very difficult to find an answer to.

Trzeba by wydać wiele, wiele milionów złotych na to.

It would require spending many, many millions of zlotys on that.

Trzeba by te zwierzęta inwentaryzować co roku.

These animals need to be inventoried every year.

To jest troszkę zadanie ponad chyba siły naszego państwa budżetu, ponieważ budżet na ochronę przyrody jest bardzo niewielki.

This is a task a bit beyond the capabilities of our state's budget, as the budget for nature conservation is very small.

W związku z tym robi się co najwyżej takie wyrywkowe badania dotyczące liczby wilków w niektórych kompleksach leśnych.

As a result, only sporadic studies are conducted regarding the number of wolves in certain forest complexes.

Na zachodzie Polski to są chyba jeden lub dwa kompleksy, może trzy leśne, w których ta liczba jest ewentualnie znana.

In western Poland, there are probably one or two complexes, maybe three forested areas, where this number is potentially known.

I to była znana w 2019 roku, kiedy te badania.

And it was known in 2019 when these studies were conducted.

Kiedy te badania prowadzono, kiedy ten monitoring prowadzono.

When were these studies conducted, when was this monitoring conducted?

Jak powiedziałam, jest to zadanie bardzo czasochłonne, wymaga ogromnego nakładu środków i ludzi, więc tak naprawdę bardzo trudne do wykonania.

As I said, it is a very time-consuming task, requiring a huge投入 of resources and people, so it is really very difficult to accomplish.

Niewiele krajów w ogóle się decyduje na to, żeby co roku monitorować, inwentaryzować populację wilka.

Few countries decide to monitor and inventory the wolf population every year.

Na przykład Niemcy robią to częściej, ale jest to naprawdę bardzo, bardzo kosztochłonne.

For example, Germany does it more often, but it is really very, very costly.

Norwegia, Szwecja i Finlandia chcą tej zimy odpocząć.

Norway, Sweden, and Finland want to relax this winter.

Odstrzelić część populacji wilków w swoich krajach.

Cull part of the wolf population in their countries.

Oni też dokładnie liczą, ile tych wilków mają.

They also count exactly how many wolves they have.

No i twierdzą, że po prostu dla bezpieczeństwa i zwierząt gospodarskich, i ludzi, i samych wilków te odstrzały powinny być.

And they claim that these culls should take place simply for the safety of both farm animals and people, as well as the wolves themselves.

To znaczy na pewno nie dla bezpieczeństwa ludzi, ponieważ nie ma zagrożenia ze strony wilków dla ludzi.

That means definitely not for the safety of people, because there is no threat to people from wolves.

Nie było tam żadnych przypadków w tych krajach, jakichś ataków wilków na ludzi, więc tutaj bezpieczeństwo w żaden sposób nie jest argumentem.

There have been no cases in those countries of wolf attacks on people, so safety is not an argument here in any way.

To jest decyzja nie oparta na wynikach.

This is a decision not based on results.

Nie oparta na wynikach jakichś badań, czy monitoringu tej populacji, tylko to jest decyzja polityczna wynikająca z faktu, że są po prostu naciski i lobby myśliwskiego, i hodowców zwierząt gospodarskich na to, żeby ta populacja była minimalna.

Not based on the results of any research or monitoring of this population, but rather a political decision stemming from the fact that there are simply pressures and lobbying from the hunting lobby and livestock breeders to keep this population to a minimum.

W Norwegii jest rzeczywiście drastycznie minimalna, bo to są chyba trzy albo cztery grupy rodzinne dla tego ogromnego kraju z taką ogromną bazą dzikich zwierząt kopytnych.

In Norway, it is indeed drastically minimal, as there are probably three or four family groups for this huge country with such a vast population of wild hooved animals.

To jest po prostu, że tak powiem, wielkość populacji w ogóle.

It is just, so to speak, the size of the population in general.

Nie gwarantująca niczego, ani przetrwania tych wilków w odpowiedniej kondycji i zachowania różnorodności genetycznej, bazuje się tylko i wyłącznie na tym, że w Szwecji populacja jest trochę większa, ponieważ oba kraje z sobą sąsiadują, więc tak naprawdę kosztem Szwedów mocno, mocno trzyma się na minimalnym, a nawet poniżej minimalnego poziomu populacji w Norwegii.

Not guaranteeing anything, nor the survival of these wolves in good condition and maintaining genetic diversity, is based solely on the fact that in Sweden the population is somewhat larger, because both countries are neighbors, so in reality, at the expense of the Swedes, it is strongly, strongly held at a minimal level, or even below the minimum population level in Norway.

Także to są takie bardzo, bardzo polityczne decyzje, nijak się mające.

So these are very, very political decisions that are completely unrelated.

Do tego, jaką rolę pełni ten drapieżnik tylko w systemach leśnych i jakie korzyści przynosi i przyrodzie i człowiekowi.

To the role this predator plays only in forest systems and what benefits it brings to both nature and humans.

Czy w ogóle powinniśmy myśleć o tym, żeby ograniczać populację wilków, czy po prostu te wilki tak to jest skonstruowane, że nie będą się mnożyć na tyle, żeby zagrażać w jakikolwiek sposób bezpieczeństwu gospodarstw, przede wszystkim gospodarstw rolnych, hodowców, ludzi, bo jak pani powiedziała, nie było takiego przypadku jeszcze, żeby wilk zaatakował człowieka.

Should we even think about limiting the wolf population, or is it simply the case that wolves are constructed in a way that they will not reproduce enough to pose any threat to the safety of farms, especially agricultural enterprises, breeders, and people? Because as you mentioned, there hasn’t been a case yet where a wolf has attacked a human.

Jeśli chodzi o gospodarstwa hodujące zwierzęta, prawda, inwentarz, no to mamy bardzo dobry w Polsce system wypłaty odszkodowań.

When it comes to farms raising animals, indeed, livestock, we have a very good compensation payment system in Poland.

To jest jeden z najlepszych w Europie. Po pierwsze ma już długą tradycję, bo w momencie, kiedy wilk został objęty ochroną, krótko po tym, w 98 roku, pierwszy projekt takiego systemu wypłaty odszkodowań hodowcom został opracowany i wdrożony szybciutko, także naprawdę mamy już ponad 20 lat praktyki, jeśli chodzi o ten system.

This is one of the best in Europe. Firstly, it has a long tradition, as at the moment when the wolf was placed under protection, shortly after that, in 1998, the first project for such a compensation system for breeders was developed and implemented very quickly, so we truly have over 20 years of practice when it comes to this system.

Wiele krajów się na nas wzoruje. W związku z tym hodowcy zawsze w sytuacji wstąpienia szkody od wilków po prostu zgłaszają takie zdarzenie do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.

Many countries look up to us. As a result, breeders always report incidents of damage by wolves to the Regional Directorate for Environmental Protection.

W tym wypadku, jeśli jesteśmy na terenie województwa lubuskiego, to do Gorzowa, do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i eksperci z tej instytucji przyjeżdżają oszacować szkody.

In this case, if we are in the Lubusz Voivodeship, then to Gorzów, to the Regional Directorate for Environmental Protection, and experts from this institution come to assess the damage.

I po zawarciu porozumienia co do wysokości tego odszkodowania, to oszkodowanie jest wypłacane.

And after reaching an agreement on the amount of this compensation, the compensation is paid out.

Więc tutaj, jeśli chodzi o hodowców, to oni te szkody oczywiście ponoszą, ale jest im wypłacana rekompensata.

So here, as far as the breeders are concerned, they obviously bear these damages, but they are compensated for it.

Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska prowadzą także programy wdrażania różnych metod ochrony inwentarza przed atakami dużych zapierzników.

Regional Directorates for Environmental Protection also implement programs for various methods of protecting livestock from attacks by large predators.

Trzeba pamiętać, że nie tylko wilki są zagrożeniem dla inwentarza, ale także psy po prostu.

It is important to remember that not only wolves pose a threat to livestock, but also dogs in general.

Mamy w kraju 8 milionów psów, z czego duża część po prostu penetruje środowisko zupełnie bez żadnego nadzoru opiekunów, właścicieli i też wyrządza sporo szkód.

We have 8 million dogs in the country, a large part of which is simply roaming the environment completely without the supervision of caregivers or owners, and is causing quite a lot of damage.

Na to wskazują chociażby taki monitoring miejsc występowania szkód fotopułapkami, które nam pokazują, nie tylko nam, ale także Regionalnym Dyrekcjom Ochrony Środowiska,

This is evidenced, among other things, by the monitoring of damage locations using camera traps, which show not only us but also the Regional Directorates for Environmental Protection.

że często sprawcą szkód jest po prostu pies.

that often the cause of the damage is simply a dog.

Więc takie metody ochrony zwierząt gospodarskich, inwentarza przed atakami drapieżników,

So such methods of protecting livestock and inventory from predator attacks,

są także psów i te metody są proponowane hodowcom, te narzędzia są proponowane hodowcom i hodowcy otrzymują pastuchy elektryczne, otrzymują pladry.

There are also dogs, and these methods are proposed to breeders; these tools are offered to breeders, and breeders receive electric fences and collars.

W niektórych Regionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska także przekazuje się owczarki podhalańskie do ochrony stad i te owczarki fantastycznie funkcjonują nie tylko w górach.

In some Regional Directorates for Environmental Protection, Podhale Shepherds are also given to protect herds, and these shepherds function fantastically not only in the mountains.

To jest pies, który pięknie współpracuje ze stadem, broni tego stada od momentu, jeśli jest wprowadzony do tego stada jako szczenia.

This is a dog that beautifully collaborates with the herd, protecting it from the moment it is introduced to the herd as a puppy.

I traktuje te zwierzęta jako swoją rodzinę, pięknie broni je przed wilkami.

I treat these animals as my family, beautifully defending them from wolves.

Słyszałem, leśnicy twierdzą, że po wprowadzeniu się wilka do lubuskich lasów, zniknęły już stada wałęsających się dzikich psów.

I heard that foresters claim that after wolves were introduced to the Lubusz forests, the packs of roaming stray dogs have already disappeared.

Pierwszą ofiarą wilków, że tak powiem, były właśnie psy.

The first victims of the wolves, so to speak, were indeed dogs.

Dlaczego tak się dzieje, że właśnie psy są atakowane?

Why does it happen that dogs are the ones being attacked?

No i czy oprócz owczarka jest jakaś rasa, która sobie z wilkami może poradzić?

And is there any breed besides the shepherd that can handle wolves?

Znaczy najlepszą rasą jest owczarka.

This means the best breed is a shepherd dog.

Owczarek podhalański, ponieważ jest to nasza rodzima rasa, odporna na warunki klimatyczne, które w Polsce występują,

The Tatra Shepherd Dog, because it is our native breed, resistant to the climatic conditions that occur in Poland.

więc ja tutaj radzę zawsze nie szukać zbytnio daleko, tylko po prostu pomyśleć o takich naszych rodzimych rozwiązaniach jak owczarek podhalański.

So I advise not to look too far, but simply think about our native solutions like the Tatra Shepherd Dog.

On jest też dostosowany szczególnie do tego, żeby bronić, żeby być w stadach owiec o białym umaszczeniu.

He is also particularly adapted to defend and to be in flocks of sheep with white coats.

Najczęściej takie owce są hodowane w Polsce, dlatego że jest po prostu biały.

Most often, such sheep are raised in Poland because they are simply white.

Oni bardzo dobrze też chroni chociażby stada bydła, cieląt i mamy takie przykłady z wielu miejsc, gdzie ten owczarek został wprowadzony, że te stada broni.

They also protect herds of cattle and calves very well, and we have many examples from various places where this shepherd has been introduced and has defended these herds.

Jeśli chodzi o drapieżnictwo wilków na wałęsających się psach, no to oczywiście ono występuje, ponieważ my badając dietę wilków i to analizując odchody wilków, a nie tylko resztki ich ofiar, odnajdujemy w tych odchodach także resztki psów.

Regarding wolf predation on roaming dogs, it certainly occurs, as we study the diet of wolves and analyze wolf feces, not just the remains of their prey; we also find remnants of dogs in those feces.

Co wskazuje na to, że wilki niechętnie odnoszą się, a nawet bardzo tego nie odnoszą.

What suggests that wolves are reluctant to relate to it, or even very much do not relate to it.

To jest bardzo istotne, bo to jest bardzo istotne, bo to jest bardzo istotne, bo to jest bardzo istotne, bo to jest bardzo istotne, bo to jest bardzo istotne.

This is very important, because this is very important, because this is very important, because this is very important, because this is very important, because this is very important.

Na 100 km2 występuje około 2 albo 3, no maksymalnie 4 wilki na 100 km2.

There are about 2 or 3, at most 4 wolves per 100 km².

Jeśli po tych 100 km2 wałęsa się kilkanaście psów, a nawet więcej, bo takie są szacunki, że kilkaset tysięcy psów wałęsa się po lasach, no to trudno oczekiwać od wilków,

If a dozen or more dogs are roaming around this 100 square kilometers, and even more because estimates suggest that hundreds of thousands of dogs roam the forests, then it's hard to expect from the wolves,

bo nie są w stanie wytropić czy wyczuć obecność każdego z psów, a ponieważ mają inne zajęcia, muszą wykarmić szczenięta, muszą zdobywać pokarm dla tych szczeniąt,

because they are unable to track or sense the presence of each dog, and because they have other tasks, they must feed the puppies, they have to gather food for those puppies,

muszą znakować swoje terytorium, no to nie jest ich głównym priorytetem szukanie psów, więc te psy ciągle w tym środowisku są.

They have to mark their territory, but finding dogs is not their main priority, so these dogs are still in that environment.

Sami zresztą wiemy, ile razy spacerujemy w lesie czy chodzimy po rozległych łąkach, to takie psy biegające luzem bez nadzoru właścicieli spotykamy.

As we know, how many times we walk in the forest or stroll through vast meadows, we encounter dogs running loose without their owners' supervision.

W związku z tym te psy też mogą wyrządzać szkody w inwentarzu, szczególnie właśnie w takich terenach wiejskich.

As a result, these dogs can also cause damage to livestock, especially in rural areas like this.

Psy gromadzą się po prostu w takie zgrupowania towarzyskie, które i w tych zgrupowaniach biegają i po lesie i atakują inwentarz, tak że my wiele razy takie rzeczy spotykaliśmy.

Dogs simply gather in such social groups, and in these groups, they run around in the woods and attack livestock, so we have encountered such things many times.

Fakt, że wilki dostarczają nam wielu takich usług ekosystemowych i jedną z nich jest właśnie zabijanie psów, bo one nie tylko są zagrożeniem ewentualnie dla inwentarza,

The fact that wolves provide us with many such ecosystem services, one of which is indeed killing dogs, as they are not only a potential threat to livestock,

ale także dla dzikich zwierząt.

but also for wild animals.

Ale także przynoszą do lasu wiele pasożytów, prawda?

But they also bring many parasites to the forest, right?

Niektórzy opiekunowie dbają o swoje psy i często je szczepią i odrobaczają, natomiast jest wiele takich osób, które po prostu tego nie robią.

Some caregivers take care of their dogs and often vaccinate and deworm them, while there are many people who simply do not do this.

I te wszystkie pasożyty wędrują do lasu i zakażają tam potem różne zwierzęta.

And all those parasites wander into the forest and then infect various animals there.

Wilki zabijając te psy oczywiście w jakiś tam sposób przyczyniają się do minimalizowania tego problemu.

Wolves, by killing these dogs, are of course contributing in some way to minimizing this problem.

Ale też bardzo ważną rolą wilków jest ich wpływ na...

But a very important role of wolves is their impact on...

populację dzikich zwierząt kopytnych.

the population of wild ungulates.

No borykamy się już od wielu, wielu lat z dużą nadpopulacją tych dzikich zwierząt kopytnych.

We have been struggling for many, many years with a large overpopulation of these wild hoofed animals.

Wilki poprzez takie swoje... poprzez to swoje drapieżnictwo na kopytnych ograniczają ich zagęszczenia na terenach leśnych.

Wolves, through their predation on hoofed animals, limit their densities in forested areas.

Chroniąc ten las przed zgryzaniem, chroniąc drzewa przed zgryzaniem przez kopytnych... kopytne.

By protecting this forest from gnawing, protecting the trees from being gnawed by hooved animals... hooved animals.

Chroniąc runo leśne przed zadeptywaniem przez jelenie.

Protecting the forest floor from being trampled by deer.

Chroniąc wiele, wiele zwierząt przyczyniając się do wzrostu różnorodności biologicznej.

Protecting many, many animals contributes to the increase of biodiversity.

Bo wiele takich zwierząt, które po prostu bazują jakby na tej bazie pokarmowej w postaci nasion, w postaci osłony, runa.

Because many such animals simply rely on this food base in the form of seeds, in the form of cover, undergrowth.

W postaci różnych takich profitów, które przynosi jakby większa różnorodność roślin w lesie.

In the form of various such benefits that come from a greater diversity of plants in the forest.

A to na pewno wynika z... jakby ten zanik tej różnorodności roślin wynika właśnie z nadmiernego zgryzania.

This certainly results from... it seems that the decline in plant diversity is indeed due to excessive grazing.

Przez kopytne. Więc wilki zmniejszając ich populację przyczyniają się właśnie do tego, że ta różnorodność jest większa w lasach.

Through hooves. So wolves, by reducing their population, actually contribute to greater diversity in the forests.

Kilka lat temu rzadko trafiały się telefony do Radia Zachód.

A few years ago, phone calls to Radio Zachód were rare.

Słuchaczy, którzy widzieli wilki. Teraz jest to dosyć częste.

Listeners who have seen wolves. Now it is quite common.

To tak jakby wilki zbliżyły się do ludzi i przestały się bać ludzi.

It's like the wolves have come closer to humans and stopped being afraid of them.

O czym to świadczy? Że już wilki będą się coraz bardziej zbliżały do gospodarstw?

What does it signify? That wolves will increasingly approach farms?

Niektórzy włodarze miejscowości małżeńskich.

Some local leaders of marriage communities.

Małych miejscowości położonych w lasach.

Small towns located in the forests.

Ostrzegają mieszkańców mówiąc, żeby po prostu zamykali zwierzęta gospodarskie.

They are warning residents to simply keep their livestock locked up.

Psy, koty. No i żeby też dzieci po zmroku nie wypuszczali na zewnątrz.

Dogs, cats. And to make sure that children are not let outside after dark.

Bo może być po prostu niebezpiecznie.

Because it can simply be dangerous.

To, że częściej wilki się widuje wynika z faktu, że one po prostu są w lesie.

The fact that wolves are seen more often is due to the fact that they are simply in the forest.

To, że dawniej ich nie widywano to dlatego, że ich nie było.

The reason they were not seen before is that they were not there.

Teraz te wilki, ponieważ skolonizowały większość dużych kompleksów leśnych w Polsce.

Now these wolves, because they have colonized most of the large forest complexes in Poland.

Często także wychodzą poza las.

They often also go outside the forest.

Ponieważ tam jest po prostu największa baza żerowa.

Because there is simply the largest feeding ground.

Ktokolwiek spaceruje po lesie i po łąkach widzi, albo jedzie autostradą.

Whoever walks through the forest and meadows sees, or travels on the highway.

Widzi, że głównie widać sarny i jelenie żerujące właśnie na otwartych przestrzeniach.

He sees that mainly deer and roe deer are grazing in the open spaces.

Żerujące na oziminach.

Feeding on winter cereals.

Żerujące, dziki żerujące w kukurydzy.

Foraging, wild animals foraging in the corn.

Także większość tak naprawdę dzikich zwierząt kopytnych no niestety opuszcza las.

So most of the truly wild hoofed animals, unfortunately, leave the forest.

W tym okresie letnim, ponieważ te lasy gospodarcze są bardzo wrażliwe na susze.

During this summer period, because these managed forests are very sensitive to droughts.

I praktycznie gdzieś około czerwca to już nie ma co tam jeść w tym lesie.

And practically around June there’s nothing to eat in that forest anymore.

Szczególnie dla saren.

Especially for deer.

Wszystko jest po prostu wysuszone.

Everything is just dry.

W związku z tym te zwierzęta roślinożerne szukają alternatywy.

As a result, these herbivorous animals are seeking an alternative.

I tą doskonałą alternatywą są pola.

And this perfect alternative is fields.

Są pola i łąki.

There are fields and meadows.

W związku z tym wilki chcąc dokarnić swoje potomstwo.

Consequently, wolves want to feed their offspring.

No też muszą na te pola wychodzić.

Well, they have to go out to those fields.

Tam jest zdobycz.

There is the prey.

I dlatego są częściej widywane.

And that’s why they are seen more often.

Po pierwsze dlatego, że jest ich większa liczba.

First of all, because there are more of them.

A po drugie, że to jedzenie jest w zasadzie głównie poza lasem.

And secondly, that this food is basically mainly outside of the forest.

Oczywiście nie jest tak, że one w ogóle w lesie nie polują.

Of course, it's not like they don't hunt in the forest at all.

Ale jeśli zagęszczenie zwierząt roślinożernych jest większe poza lasem.

But if the density of herbivorous animals is higher outside the forest.

To i szansa na to, że któreś z nich zostanie skutecznie upolowane jest większa dla wilków.

This means that the chance of one of them being successfully hunted is greater for wolves.

W związku z tym wysiłek.

In connection with this effort.

I to jest powód dla których te wilki są częściej widywane.

And that's the reason why these wolves are seen more often.

A te ostrzeżenia są zasadne?

Are these warnings justified?

Ostrzeżenia?

Warnings?

Tak.

Yes.

Ponieważ dzikie wilki nie są zagrożeniem dla ludzi.

Because wild wolves are not a threat to humans.

One wychodzą na pola.

They are going out to the fields.

Czy przemieszczają się gdzieś przez jakieś obszary zurbanizowane.

Do they move through any urban areas?

Nie dlatego, że mają chęć na ludzi.

Not because they have a desire for people.

Tylko po pierwsze.

Only for the first time.

Jak już powiedziałam.

As I already said.

Szukają po prostu pokarmu.

They are simply looking for food.

W postaci dzikich zwierząt kopytnych.

In the form of wild hoofed animals.

Które siedzą blisko ludzi.

Which sit close to people.

Wiemy doskonale, że coraz częściej obserwujemy te sarny i jelenie.

We know perfectly well that we are increasingly observing these deer and stags.

Dosłownie bliziuteńko naszych domostw.

Literally very close to our homes.

Więc to jest tak naprawdę powód, dla którego tam się wilki pojawiają.

So this is actually the reason why wolves appear there.

Absolutnie nie są zainteresowane.

They are absolutely not interested.

Ani dorosłymi, ani dziećmi.

Neither adults nor children.

Więc ostrzeżenia, żeby dzieci nie wypuszczać z domu po zmroku.

So warnings not to let children out of the house after dark.

To są ostrzeżenia, które troszkę się...

These are warnings that are somewhat...

Troszkę tak naprawdę demonizują tego wilka.

They're kind of demonizing that wolf.

Oczywiście dla dzieci ogromnym zagrożeniem jest takie spacerowanie po wsi po zmroku.

Of course, for children, walking through the village after dark is a huge danger.

Ale to nie wynika z faktu, że tam są wilki.

But this does not stem from the fact that there are wolves there.

Tylko, że jest wiele złych ludzi koło nas.

It's just that there are many bad people around us.

Więc tak naprawdę to przed złymi ludźmi należy ostrzegać rodziców.

So actually, it is the bad people that parents should be warned about.

A nie przed wilkami.

Not before the wolves.

I przed ruchem samochodowym też trzeba by ostrzegać.

And we should also warn about vehicle traffic.

Bo ten ruch jest coraz większy.

Because this movement is getting bigger.

Ale pamięta pani, że kiedyś nie było tak.

But do you remember that it wasn't like that once?

Że dziki penetrowały śmieci.

That wild boars were rummaging through the trash.

Nie było tak, że widzieliśmy dziki przy ulicy, na parkingach.

It wasn't like we saw wild boars on the street, in the parking lots.

A teraz to się wydarza.

And now it is happening.

I to dosyć często.

And quite often.

Czy nie będzie tak też z wilkami, że one stopniowo, stopniowo, stopniowo będą się przybliżały do siedzib ludzkich?

Won't it be the same with wolves, that they will gradually, gradually, gradually come closer to human settlements?

No wilki mają trochę większe wymagania, jeśli chodzi o wychowanie swojego potomstwa niż dziki.

Yes, wolves have slightly higher demands when it comes to raising their offspring than wild boars.

Znaczy wilki muszą swoje potomstwo, taką mają potrzebę wychowywać.

It means wolves need to raise their offspring, that's their need.

Miejsca, które są niedostępne dla ludzi.

Places that are inaccessible to people.

Czyli muszą głównie żyć jakby w obszarach, które są z osłoną, zarośniętych, z drzewami i tak dalej.

So they must primarily live in areas that are sheltered, overgrown, with trees and so on.

Więc miasto nie jest miejscem, gdzie one mogą wychowywać swoje potomstwo.

So the city is not a place where they can raise their offspring.

Dziki owszem, dzikom wystarczą planty, prawda?

Wild boars indeed, wild boars are satisfied with plants, right?

To jest gatunek bardzo dobrze zaadaptowany do warunków życia w pobliżu człowieka.

This is a species that is very well adapted to living conditions near humans.

Z uwagi na to, że dziki są tak naprawdę wszystkożerne.

Considering that wild boars are actually omnivorous.

Proszę zwrócić uwagę, że jakby zasoby pokarmowe tego pokarmu.

Please note that as if the food resources of this food.

Od tych odpadków pokarmowych ogromnie się zwiększyły.

The food waste has tremendously increased.

Ciągle się alarmuje, że mnóstwo żywności jest zmarnowanej.

It is constantly alarming that a lot of food is wasted.

Że są wyrzucane na śmietniki, na komposty.

That they are thrown in the trash, into composts.

Że nie szanujemy tej żywności.

That we do not respect this food.

Kupujemy nadmiar tej żywności.

We are buying the surplus of this food.

No teraz żywność jest bardzo dostępna.

Well, food is very available now.

I każdy idąc do pierwszego lepszego hipermarketu może tylko nakupić, prawda, całe kosze.

And everyone going to the nearest hypermarket can just buy whole baskets, right?

W związku z tym i ten dostęp do tej żywności, takiej odpadkowej jest ogromny.

As a result, the access to this food, such as waste food, is enormous.

Na terenach zurbanizowanych.

In urbanized areas.

To jest powód, dla którego pojawiły się tam na przykład dziki.

This is the reason why wild boars appeared there, for example.

Bo mają co jeść.

Because they have something to eat.

Natomiast dla wilki są mięso żerne.

However, wolves are carnivorous.

I te odpady, które ludzie zostawiają, w dużej mierze jest to skrobia.

And the waste that people leave behind is largely starch.

Są to odpady, które są nieprzyswajalne dla wilków.

These are wastes that are non-digestible for wolves.

Wilki nie mogą jeść chleba, ani placków, ani prawda, jakichś tam rzeczy, które wywalamy.

Wolves cannot eat bread, or cakes, or the truth, or any of those things that we throw away.

No właśnie, one muszą polować.

Exactly, they have to hunt.

Oczywiście.

Of course.

Ta duża liczba dzików gdzieś na terenach takich polnych, żerujących w kukurydzy.

This large number of wild boars somewhere in fields, foraging in the corn.

To jest baza pokarmowa dla wilków.

This is a food base for wolves.

Ale to dobrze, że wilki polują na te dziki.

But it's good that wolves are hunting these wild boars.

Po pierwsze dlatego, że zmniejszają poziom szkód w uprawach.

First of all, because they reduce the level of damage to crops.

I hodowcy w związku z tym nie mają tak wiele szkód.

And the breeders do not have so many losses in connection with this.

I te odszkodowania płacone hodowcom są mniejsze.

The compensation paid to breeders is lower.

Bo ogranicza się, wilki ograniczają tą populację dzików.

Because it is limited, wolves reduce this population of wild boars.

A ponadto to, co odkryliśmy niedawno.

Moreover, what we discovered recently.

Wirusolodzy z Uniwersytetu Gdańskiego zaproponowali nam współpracę.

Virologists from the University of Gdańsk proposed collaboration to us.

I po prostu zbieraliśmy dla nich próby z terenów, gdzie pojawił się ASF.

And we were simply collecting samples for them from the areas where ASF appeared.

Z tych stref zamkniętych.

From these closed zones.

Zbieraliśmy dzięki wilkom z obrożami telemetrycznymi.

We were collecting data thanks to wolves with telemetry collars.

Wilki nam po prostu pokazywały, dzięki danym wysyłanym przez obroże telemetryczne, w których miejscach żerują.

The wolves were simply showing us, thanks to the data sent by the telemetry collars, where they prey.

Kiedy się tam pojawialiśmy, okazywało się, że są tam padłe dziki na ASF.

When we showed up there, it turned out that there were dead wild boars with ASF.

Zbieraliśmy także odchody tych konkretnych wilków, które żerowały na tych dzikach.

We also collected the droppings of those specific wolves that fed on these wild boars.

Chorych na ASF.

Sick with ASF.

I okazywało się, że w tych odchodach, tu już wirusolodzy z Gdańska to badali.

And it turned out that in this dung, the virologists from Gdańsk had already studied it.

Że chociaż w próbkach z tych dzików, próbkach tkanek, wykrywano wirusa ASF.

That although the virus of ASF was detected in samples from these wild boars, in tissue samples.

To w odchodach wilków nie było tego wirusa.

There was no virus in the wolf's feces.

Co świadczy o tym, że wilki po prostu w ten sposób utylizują to zagrożenie, to źródło ASF-u.

What indicates that wolves simply dispose of this threat is the source of ASF.

Po prostu jedząc dziki.

Just eating wild boars.

Przetwarzają to mięso.

They are processing the meat.

I wydalają coś, co już nie zawiera wirusa ASF.

And they excrete something that no longer contains the ASF virus.

Więc to jest niesamowita taka usługa ekosystemowa dla nas, dla ludzi, wykonywana przez wilki.

So this is an amazing ecosystem service for us, for humans, provided by wolves.

Moim gościem była dr Sabina Pieróżek-Nowak, prezes Stowarzyszenia dla Natury Wilk.

My guest was Dr. Sabina Pieróżek-Nowak, the president of the Association for Nature Wolf.

W związku z napływającymi sygnałami mieszkańców województwa lubuskiego do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim,

In connection with the incoming signals from residents of the Lubusz Voivodeship to the Regional Directorate for Environmental Protection in Gorzów Wielkopolsk,

związanymi z pojawianiem się wilków,

related to the emergence of wolves,

RDOŚ informuje o zasadach postępowania w przypadku spotkania tych zwierząt.

The Regional Directorate for Environmental Protection informs about the rules of conduct in case of encountering these animals.

Moim gościem jest Józef Kruczkowski, Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim.

My guest is Józef Kruczkowski, Regional Director of Environmental Protection in Gorzów Wielkopolski.

Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że wilk jest gatunkiem ściśle chronionym.

First of all, it must be said that the wolf is a strictly protected species.

Więc jakby procedura ewentualna z eliminacją, zabiciem wilka jest, można powiedzieć, skomplikowana.

So the potential procedure for eliminating, killing the wolf is, you could say, complicated.

Ale to ma na celu ochronę tego gatunku.

But it aims to protect this species.

Natomiast decyzję ewentualną na zabicie wilka nie wydaje Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska,

However, the decision to potentially kill a wolf is not made by the Regional Directorate for Environmental Protection,

tylko Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska.

only the General Director of Environmental Protection.

Na wniosek najczęściej samorządu, czyli na wniosek lub ewentualnie hodowcy,

At the request of the most often the local government, i.e., at the request or possibly of the breeder,

czyli na wniosek albo podmiotu, organu, urzędu, który odpowiada za bezpieczeństwo mieszkańców

that is, at the request of an entity, authority, or office responsible for the safety of residents

lub ewentualnie, jeśli są wysokie szkody w przypadku na przykład hodowli w rolnictwie,

or alternatively, if there are high damages in case of, for example, farming.

no to hodowca taki wniosek też może złożyć, oczywiście z odpowiednim uzasadnieniem.

Well, such a breeder can also submit an application, of course with a proper justification.

Jeśli jest to sytuacja,

If this is the situation,

powtarzalnych, częstych, dużych szkód, bo też trzeba zaznaczyć, że my za szkody

repetitive, frequent, large damages, because it should also be noted that we are responsible for the damages

w zwierzętach hodowlanych jako Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska płacimy

In farm animals, as the Regional Director of Environmental Protection, we pay.

i za każdym razem, jak jest takie zgłoszenie, jadą nasi pracownicy, wyceniają szkodę i jest to odszkodowanie.

And every time there is such a report, our employees go, assess the damage, and it is compensation.

Oczywiście na pewno jest to dla hodowcy w każdym wypadku i tak jakaś przykra sytuacja,

Of course, it is definitely an unfortunate situation for the breeder in any case.

bo powiedzmy ginie zwierzę hodowlane, często też, no można powiedzieć, że nieraz i cenne,

because let's say a farm animal dies, often, well you could say that sometimes it's also valuable,

ale też zwierzę, które...

but also an animal that...

z którym się żyło, które stanowiło jakieś tam, powiedzmy, być może cenne albo lubiane zwierzę w domu.

with which one lived, which constituted some, let's say, perhaps a valuable or beloved animal in the house.

Natomiast też trzeba powiedzieć, że zwierzęta, które są...

However, it also needs to be said that the animals that are...

są duże stada, bo to, o czym mówiłem, raczej dotyczy to raczej mniejszych stad,

there are large herds because what I was talking about rather concerns smaller herds.

bo rolnik, żeby odszkodowanie uzyskać, też musi spełnić pewne warunki,

because a farmer must also meet certain conditions to obtain compensation,

czyli powiedzmy w godzinach nocnych zwierzęta powinny być zamykane, obrodzone,

So let's say that at night, animals should be locked up, bred.

żeby nie ułatwiać wilkom ewentualnego zagryzania zwierząt hodowlanych.

to avoid making it easier for wolves to potentially attack livestock.

My też staramy się pod tym względem rolników wspomagać.

We also try to support farmers in this regard.

Współpracujemy też w tym względzie z WWF-em.

We also collaborate with WWF in this regard.

Są zakupowane ogrodzenia elektryczne, które mają nie dopuszczać wilki do zwierząt hodowlanych.

Electric fences are being purchased to keep wolves away from livestock.

Są zakupowane fladry, czyli takie czerwone wstążki wieszące na linkach,

Flags are being purchased, meaning those red ribbons hanging on lines.

żeby od lat sprawdzone, od dziesięcioleci, żeby wilki odstraszać.

to scare away wolves, proven for years, for decades.

No, też trzeba powiedzieć, że w ostatnim okresie,

No, it also needs to be said that in the recent period,

przy współpracy z WWF-em też przekazujemy rolnikom tym, którzy chcą

In cooperation with WWF, we also provide assistance to farmers who want it.

i którzy zgłaszają również psy pasterskie, no, które jak widać zaczynają się sprawdzać

and who also report herding dogs, well, which as you can see are starting to prove themselves

nie tylko w górach, ale również tutaj na nizinach.

not only in the mountains, but also here in the lowlands.

Więc to są jakieś działania, które mają zniechęcić wilki do atakowania zwierząt hodowlanych.

So these are some actions aimed at discouraging wolves from attacking livestock.

No, ale jak wszędzie, w każdej populacji zdarzają się egzemplarze bardziej odważne

No, but as everywhere, in every population there are individuals that are more courageous.

i jakby niebojące się człowieka.

and as if unafraid of man.

I dlatego jako Regionalna Dyrekcja Środowiska na wniosek, w przypadku mówię rolników,

And therefore, as the Regional Directorate for the Environment, at the request, in the case I am talking about farmers,

wniosek danego rolnika, jeśli zachodzi takie uzasadnienie,

the application of a given farmer, if such justification exists,

wydajemy zgodę na płoszenie wilka, bądź jego schwytanie.

We grant permission for the harassment of the wolf or its capture.

Chociaż schwytanie nie było do tej pory realizowane, ponieważ jest to dość skomplikowane,

Although the capture has not been carried out so far, as it is quite complicated,

nie takie proste. Łatwiej jest wilka czasami spłoszyć nabojami hukowymi, bądź kulami gumowymi.

Not so simple. It's sometimes easier to scare a wolf away with blank shots or rubber bullets.

Może to wykonać upowrażniona osoba, myśliwy, który ma pozwolenie na broń.

It can be performed by an authorized person, a hunter who has a firearms permit.

I to bardzo często, trzeba powiedzieć, jest skuteczne, nie?

And very often, it must be said, it is effective, isn't it?

Tego typu sytuacja powoduje, że jednak wilki się,

This type of situation causes the wolves to,

wycofują. Jeżeli z kolei jest to kwestia związana z bezpieczeństwem ludzi,

they are withdrawing. If, on the other hand, it is a matter related to the safety of people,

no to już tutaj samorządowcy, czyli wójtowie, burmistrzowie nad tym czuwają.

Well, local government officials, that is, mayors and town leaders, are overseeing this.

I tak jak to słychać z jednej strony, informują mieszkańców, żeby zachowali ostrożnie,

And just as it can be heard from one side, they are informing residents to be cautious.

bo czasami mieszkańcy też miejscowości nieraz w taki czy inny sposób,

because sometimes the residents of the town also in one way or another,

nawet wręcz zachęcają do tego, żeby te wilki bliżej podchodziły.

they even encourage the wolves to come closer.

Nieraz psy spuszczone i biegające luzem po wsi, czy po powiedzmy laskach przyległych do wsi,

Often, dogs are let loose and running freely around the village, or in, let's say, the woods adjacent to the village,

zostawiają swój zapach i wilki to czują.

they leave their scent and the wolves can feel it.

A są to jednak jakieś stworzenia antagonistyczne i wilki atakują psy, wręcz je pożerają.

However, there are some antagonistic creatures, and wolves attack dogs, even devouring them.

No powoduje to pewne również obawy o bezpieczeństwo, co jest zrozumiałe.

This also understandably raises some concerns about safety.

I wtedy, jeżeli wilki są zbyt zuchwałe, bądź rzeczywiście zagrażają,

And then, if the wolves are too bold or truly pose a threat,

jest to potwierdzone, powiedzmy, obserwacjami, stosownymi dokumentami,

it is confirmed, let's say, by observations, relevant documents,

wtedy właściwy, czy to organ, czy jak powiedziałem, czy człowiek hodowca,

then the right one, whether it is an authority, or as I said, or a breeder.

który ma duże straty, może się zwrócić do Generalnej Dyrekcji o zgodę na zabicie wilka.

which has significant losses can apply to the General Directorate for permission to kill a wolf.

W naszym regionie, gdzie najczęściej,

In our region, where most often,

najczęściej te wilki czyniły szkody.

Most often, these wolves caused damage.

To znaczy, to czasami to bywają rzeczywiście stałe miejsca

That means, sometimes they can actually be fixed places.

i wilki nieraz lubią polować na przykład na daniele w zagrodzie.

And wolves often like to hunt, for example, deer in an enclosure.

Jeśli gdzieś są te daniele, to są relatywnie nieduże zwierzęta,

If there are any fallow deer somewhere, they are relatively small animals.

a jednocześnie łatwy kąsek, kiedy są zagrodzone, więc się potrafią podkopać

And at the same time an easy target when they are fenced in, so they can dig under.

lub w inny sposób pokonać to ogrodzenie, zwłaszcza kiedy nie jest ono,

or find another way to overcome this fence, especially when it is not,

że tak powiem, odpowiednio solidne.

so to speak, appropriately solid.

I do takich szkód dochodzi.

Such damages occur.

Chociażby w powiecie szedzo-rezeneckim, gdzie są takie hodowle,

Even in the Szedzo-Rezenecki district, where there are such farms,

tam gdzie są również hodowle jeleni, batakowe też są,

where there are also deer farms, there are also bats.

też te zwierzęta są, mogą być łatwym łupem,

these animals can also be an easy prey,

no i często są próby, nieraz skuteczne, no powiedzmy zagryzienia tych zwierząt.

Well, there are often attempts, sometimes successful, let's say to prey on those animals.

Ale z drugiej strony trzeba powiedzieć, że jeśli chodzi o duże zwierzęta,

But on the other hand, it must be said that when it comes to large animals,

no to relatywnie mało jest zgłoszeń dotyczących zagryzienia koni przez wilki, bądź bydła,

Well, there are relatively few reports of horses being attacked by wolves, or cattle,

zwłaszcza bydła chodzącego wolno, powiedzmy w większych stadach,

especially cattle that roam freely, let's say in larger herds,

tam mimo braku ogrodzeń, bo przecież dzisiaj bydło opasowe chodzi nieraz cały rok,

there, despite the lack of fences, because after all, beef cattle sometimes roam for the whole year,

mimo braku ogrodzeń bydło się potrafi obronić.

Despite the lack of fencing, cattle can defend themselves.

Czyli tam gdzie są krowy, przede wszystkim z ścielętami,

So where there are cows, especially with calves,

jeszcze w tym całym stadzie jest buchaj czy buchaje,

is there still a bull or bulls in this whole herd?

to jednak one potrafią się obronić, te cechy atawistyczne, czyli te gdzieś tam będące głęboko w genach się ujawniają,

However, they can defend themselves, these atavistic traits, that is, those that are deeply embedded in the genes, manifest themselves.

i wilki na ogół mają tutaj mały sukces.

And wolves generally have little success here.

Więc dlatego czasami wolą owce, to już te szkody też się zdarzają,

So that's why sometimes they prefer sheep; these damages also happen.

bo owca jest relatywnie łatwym łupem, prawie jak w tej bajce,

because a sheep is relatively easy prey, almost like in that fairy tale,

czy no też tego atawistycznego psa.

or that atavistic dog too.

No z drugiej strony można powiedzieć, że jeśli chodzi o psy, to też może jest taka kolejność,

Well, on the other hand, you could say that when it comes to dogs, there might be such an order too.

że nie ma już tych dzikich watach biegających powiedzmy po lasach, po polach

that there are no more of those wild packs running, let's say, through the forests, through the fields

i powiedzmy stanowiących zagrożenie tylko dla zwierzyny, ale też i dla ludzi.

and let's say they pose a threat not only to wildlife but also to humans.

No bo to są często półdziczałe psy.

Well, they are often semi-wild dogs.

Zresztą też trzeba powiedzieć, że w wielu wypadkach to co się, o co się posądza wilka,

Moreover, it should also be said that in many cases what the wolf is accused of,

że to wilk powiedzmy jest winny zagryzieniu i zagryzwień często to się nie potwierdza

that the wolf is said to be guilty of biting and often it is not confirmed

i widać, że to są po prostu dziczałe psy.

And you can see that these are just feral dogs.

Zresztą takie przypadki były nawet chyba w tamtym roku pokazywane w okolicach Gdańska,

Moreover, such cases were probably even shown last year around Gdańsk,

gdzie też była hodowla danieli.

where there was also a fallow deer farm.

Padło podejrzenie na wilki, a się okazało, że to nie były wilki, bo nagranie pokazało z kamery,

Suspicion fell on the wolves, but it turned out they weren't wolves, as the footage showed from the camera.

że jednak to były wilki.

that they were indeed wolves.

A jednak to był jakiś dziczały pies.

And yet it was some wild dog.

I na zakończenie audycji kilka ciekawostek.

And to conclude the broadcast, a few interesting facts.

Wyniki badań pokazują, że aż 69% Polaków walczy z przeziębieniem domowymi sposobami.

Research results show that as many as 69% of Poles tackle colds using home remedies.

Podobnie jest z chorobami układu pokarmowego, takimi jak zgaga, wzdęcia czy biegunka.

The same goes for gastrointestinal diseases, such as heartburn, bloating, or diarrhea.

Samo leczenie stosuje tutaj 56% badanych.

Self-treatment is practiced by 56% of the respondents here.

Na własną rękę leczymy siebie i to zazwyczaj kobieta staje się domowa.

We treat ourselves on our own, and usually, it is the woman who becomes a homemaker.

Jest nowym lekarzem i pomaga ulżyć w dolegliwościach mężowi i dzieciom.

She is a new doctor and helps alleviate the ailments of her husband and children.

Preferujemy w leczeniu produkty naturalne.

We prefer natural products in treatment.

85% Polaków wierzy w cudowną moc czosnku.

85% of Poles believe in the miraculous power of garlic.

73% używa leków bez recepty, a 66% stosuje kuracje ziołowe.

73% use over-the-counter medications, and 66% use herbal treatments.

Czy to jest bezpieczne dla naszego zdrowia?

Is it safe for our health?

Wyjaśnia dr Marzena Plucińska, przewodnicząca Okręgowej Izby Lekarskiej w Zielonej Górze.

Dr. Marzena Plucińska, the chairwoman of the District Medical Chamber in Zielona Góra, explains.

Ja tak sobie od lat myślę, że coś się stało.

I've been thinking for years that something happened.

Też poniekąd z tą naszą medycyną, że pacjenci trochę nam nie dowierzają, nam lekarzom.

Also, to some extent, there is this issue with our medicine that patients don't fully trust us doctors.

A przecież ta nasza medycyna to nie jest wymysł tej chwili.

And after all, our medicine is not a product of the moment.

Jest to historia, która pozwala nam dojść do pewnego etapu, do dzisiejszego etapu i do dzisiejszej wiedzy.

It is a story that allows us to reach a certain stage, to the present stage, and to today's knowledge.

Wierzymy pacjentom, czyli wierzymy w to, co nam mówią, jeżeli stosowali już pewne terapie, które im nie służyły.

We believe patients, meaning we trust what they tell us, especially if they have already tried certain therapies that did not help them.

Nie mówią o swoich jakby odczuciach.

They don't talk about their feelings as if.

I to uwzględniamy.

We take that into account.

Ale błędem jest to, co nas boli poniekąd, ale odbija się to oczywiście rykoszetem w stosunku do pacjenta.

But the mistake is what hurts us in a way, but it naturally has a ricochet effect on the patient.

Jeżeli pacjent leczy się alternatywnie, a nie zaufa lekarzom.

If the patient is treating themselves alternatively and does not trust doctors.

I to doprowadza niestety do nieszczęść.

And this unfortunately leads to misfortunes.

I tak jak powiem, nie widziałam żadnego cudownie uzdrowionego pacjenta metodami alternatywnych.

And as I said, I haven't seen any wonderfully healed patients through alternative methods.

I tak jak powiem, nie widziałam żadnego cudowne uzdrowionego pacjenta metodami alternatywnymi.

And as I said, I haven't seen any wonderfully healed patients through alternative methods.

A naprawdę bardzo dużo pracuje.

And really works a lot.

Za to widziałam pacjentów, którzy zgłaszali się do nas za późno i którymi już nie mogliśmy pomóc.

I saw patients who came to us too late and whom we could no longer help.

Zdrowszą alternatywą dla papierosów miały być ich elektroniczne zamienniki.

A healthier alternative to cigarettes was supposed to be their electronic substitutes.

Czy tak jest w rzeczywistości? Wyjaśnia dr Włodzimierz Janiszewski.

Is that how it really is? Explains Dr. Włodzimierz Janiszewski.

O ile pamiętamy, stworzył to Chińczyk, którego ojciec zmarł na raka płuc i on postanowił skonstruować takie papierosy, które miałyby nie szkodzić palącym i miałyby mieć taki pomost między paleniem standardowych, a odrzuceniem w ogóle wszystkich papierosów.

As far as we remember, it was created by a Chinese man whose father died of lung cancer, and he decided to design cigarettes that would not harm smokers and that would serve as a bridge between smoking regular cigarettes and rejecting all cigarettes altogether.

No i to zaprojektował jako e-papierosy, czyli elektroniczne, w których nie ma tytoniu, jest tylko nikotyna, ona tylko uzależnia, nikotyna rozpuszczona w alkoholu propylowym i w glicerynie.

Well, he designed it as e-cigarettes, that is, electronic ones, which do not contain tobacco, only nicotine, which is addictive; nicotine dissolved in propylene glycol and glycerin.

Jest bateryjka, to jest wszystko do wymiany, podgrzewa i palący wdycha tylko nikotynę i jest zadowolony, dlatego że nie kaszle, bo nikotyna działa.

There is a battery, everything is replaceable, it heats up, and the smoker only inhales nicotine and is satisfied because he doesn't cough, as nicotine works.

Bardzo szkodliwie też na naczynia mózgowe, wieńcowe, nerkowe, no ale tego nikt nie odczuwa na początku.

It is also very harmful to the brain vessels, coronary vessels, and renal vessels, but no one feels this at the beginning.

Standardowe działają od razu na drogi oddechowe, powodują kaszel, powodują rozedny, powodują rozstrzenie oskrzeli, no i taki sobie uzależniony pali te papierosy, poszukując nikotyny.

Standard cigarettes immediately affect the respiratory system, causing coughing, leading to emphysema, causing bronchiectasis, and so someone addicted smokes these cigarettes in search of nicotine.

No i dostaje tą nikotynę, prawda, w odpowiedniej ilości i może nawet sobie jeszcze smak zamówić.

Well, I get that nicotine, right, in the right amount, and I can even order a flavor for myself.

Naukowcy od początku mieli tutaj obawy.

Scientists have had concerns here from the beginning.

I proponowali, żeby wstrzymać się z propagowaniem, nie było nigdy propagowania.

And they suggested to refrain from promoting, there was never any promotion.

No i obserwowano kilka lat.

And it was observed for several years.

W Stanach Zjednoczonych już powstają nowe choroby pod wpływem palenia papierosów elektronicznych.

In the United States, new diseases are already emerging as a result of smoking electronic cigarettes.

Co one powodują?

What do they cause?

One powodują przede wszystkim szybkie zmiany w układzie oddechowym, w płucach.

They primarily cause rapid changes in the respiratory system, in the lungs.

Były nawet zgony z tego powodu.

There were even fatalities as a result.

I Ameryka jako pierwsza wystąpiła do Światowej Organizacji Zdrowia z wnioskiem o zakaz,

And America was the first to submit a proposal to the World Health Organization for a ban,

palenia, czyli niepropagowanie.

smoking, that is non-promotion.

W miejscach publicznych, tak?

In public places, right?

Tak, w miejscach publicznych.

Yes, in public places.

Dawniej można było na przystanku spotkać, a teraz w ogóle nie wolno nigdzie.

In the past, you could meet at the bus stop, but now you aren't allowed anywhere at all.

Jeszcze 50 lat temu znaliśmy około 30 związków występujących w miodzie.

Fifty years ago, we knew about 30 compounds found in honey.

Teraz jest ich już około 600.

Now there are about 600 of them.

Profesor Artur Stojko, prezes Rady Polskiej Fundacji Apiterapii.

Professor Artur Stojko, president of the Council of the Polish Apitherapy Foundation.

A więc jest to potężny rezerwuar, a poza tym najważniejszy, naturalny rezerwuar.

So it is a powerful reservoir, and besides that, the most important, natural reservoir.

Związków niezbędnych do budowania zdrowia człowieka.

Compounds essential for building human health.

Bo o co chodzi w miodzie?

But what is it about honey?

Że w miodzie ten potencjał farmakologiczny, leczniczy, to pochodzi nie z nektaru, ale pochodzi od pszczoły.

That the pharmacological and therapeutic potential in honey comes not from the nectar, but from the bee.

Składnikiem jednoprocentowym w miodzie jest wydzielina gruczołów ślinowych i gardzielowych pszczoły.

The one-percent ingredient in honey is the secretion of the salivary and pharyngeal glands of the bee.

To są te enzymy, które mają naprawdę wspaniałą aktywność biotyczną i budują zdrowie człowieka.

These are the enzymes that have truly wonderful biotic activity and build human health.

Ale wystarczy, że ktoś przegrzeje miód w temperaturze 50 stopni, to właśnie zniszczy tą sferę enzymatyczną pochodzenia owada.

But it is enough for someone to overheat honey at a temperature of 50 degrees, and that will destroy the enzymatic sphere of insect origin.

I wówczas jest to tylko słodzik.

And then it is just a sweetener.

Apiterapia. Apiterapia to jest sposób leczenia produktami pszczelimi, tak można powiedzieć, tak?

Apitherapy. Apitherapy is a method of treatment using beeswax products, one could say, right?

Mleczko, wosk czy pyłek, te wszystkie elementy, które ewentualnie pochodzą właśnie przy produkcji miodu.

Milk, wax, or pollen, all these elements that potentially come from the production of honey.

Czy ten sposób leczenia w Polsce jest mocno rozwinięty?

Is this method of treatment well developed in Poland?

Apiterapia, pod pojęciem tej nauki, rozumiemy wykorzystanie własności biotycznych produktów pszczelich w profilaktyce i leczeniu człowieka.

Apitherapy, under the concept of this science, refers to the use of the biotic properties of bee products in the prevention and treatment of humans.

W apiterapii wykorzystywane są te właśnie związki, o których pan powiedział.

In apitherapy, those very compounds that you mentioned are used.

Jeszcze istnieje apitoksynoterapia, to jest leczenie jadem pszczeli.

There is still apitoxotherapy, which is treatment with bee venom.

I od razu zaznaczam, w Polsce naturalnym jadem pszczelim ta metoda jest zabroniona.

And I immediately point out that in Poland, using natural bee venom in this method is prohibited.

Dziękuję za uwagę i zapraszam za tydzień. Krzysztof Bałuk, do usłyszenia.

Thank you for your attention and I invite you back in a week. Krzysztof Bałuk, see you soon.