#01 Wprowadzenie cz. 1

Dzieje apostolskie. Lekcjo Continua siostry Judyty Pudełko.

The Acts of the Apostles. Continual Lesson of Sister Judyta Pudełko.

Moi drodzy, witam bardzo serdecznie na naszym nowym cyklu, podczas którego będziemy rozważać kolejną Księgę Nowego Testamentu, Księgę Dziejów Apostolskich.

My dear friends, I warmly welcome you to our new series, during which we will explore another Book of the New Testament, the Book of Acts.

I jest to kontynuacja życia Jezusa. Owocem życia Jezusa jest Kościół. My jesteśmy tym Kościołem, jednak Kościół miał swój początek w bardzo określonych warunkach historycznych, kulturowych.

And it is a continuation of the life of Jesus. The fruit of the life of Jesus is the Church. We are that Church, but the Church had its beginnings in very specific historical and cultural conditions.

I dzięki temu zapisowi, dzięki Księdze Dziejów Apostolskich możemy ten początek oglądać, rozważać, uzmysławiać sobie.

And thanks to this record, thanks to the Book of Acts, we can observe, meditate on, and realize this beginning.

Jak to było na początku. Ale nie tylko po to będziemy rozważać dzieje apostolskie. To jest Księga, która mówi nam przede wszystkim, co jeszcze za chwilę dokładniej sobie wyjaśnimy,

How it was at the beginning. But we will not only consider the Acts of the Apostles for that reason. This is a Book that tells us, above all, what we will explain in more detail shortly.

o naturze Kościoła, taki jaki on jest również dzisiaj w czasach obecnych. Więc żeby zrozumieć Kościół, żeby zrozumieć to, kim my jesteśmy jako chrześcijanie, jako uczniowie i uczennicy,

about the nature of the Church, as it is today in contemporary times. So to understand the Church, to understand who we are as Christians, as disciples,

jako uczniowie i uczennice Jezusa, potrzebujemy zanurzyć się w tym Słowie, otworzyć się właśnie na to Słowo, które przedstawia nam naturę, taki kod DNA chrześcijanina, tego kim jest chrześcijanin, skąd pochodzi i do czego jest zaproszony.

As students of Jesus, we need to immerse ourselves in this Word, to open ourselves to this Word, which presents to us the nature, such a DNA code of a Christian, who a Christian is, where they come from, and what they are invited to.

I tak jak to zwykle czynimy, rozpoczniemy sobie to nasze spotkanie od modlitwy do Ducha Świętego.

And as we usually do, we will start our meeting with a prayer to the Holy Spirit.

Wprawdzie będzie to...

Although it will be...

To tylko taka introdukcja, wprowadzenie, pierwsza część wprowadzenia w dzieje apostolskie, żebyśmy mogli zobaczyć wszystko to, co dotyczy powstania tej Księgi, czym ona jest, z czym to powstanie jest związane,

This is just an introduction, an introduction, the first part of the introduction to the Acts of the Apostles, so that we can see everything related to the emergence of this Book, what it is, and what this emergence is connected with.

po to, żeby też ją lepiej później zrozumieć wtedy, kiedy rozpoczniemy już lekturę poszczególnych fragmentów.

In order to better understand it later, when we start reading the individual fragments.

Więc spróbujmy...

So let's give it a try...

Pozostawić wszystko to, co jest treścią tego naszego dnia, to co może było dziś dla nas trudem, zmęczeniem, czy w jakiś sposób też nas zaabsorbowało, aby tym bardziej otworzyć się na to, co mówi do nas Pan, żeby wejść właśnie w tę przestrzeń odkrywania Jego działania w historii świata, w naszej historii również.

Leave behind everything that is the content of our day, what may have been a toil, fatigue, or in some way absorbed us, in order to more fully open ourselves to what the Lord is saying to us, to enter into that space of discovering His action in the history of the world, in our history as well.

Panie Jezu Chryste, Ty jesteś obecny pośród nas.

Lord Jesus Christ, You are present among us.

My pragniemy otworzyć się na poznawanie Twojego Słowa i tego, w jaki sposób to Słowo powstało i tego, w jakim celu to Słowo powstało i czego ono pragnie nas nauczyć.

We long to open ourselves to discovering Your Word and how that Word came to be, the purpose for which that Word was created, and what it desires to teach us.

Prosimy Cię o to, aby to służyło naszemu wzrostowi naszej wierze.

We ask you for this to serve the growth of our faith.

Abyśmy mogli coraz...

So that we can increasingly...

Coraz bardziej poznawać Ciebie, który jesteś naszym Panem.

Getting to know You more and more, who are our Lord.

Prosimy Cię, udzielaj nam Twojego Ducha.

We ask You to grant us Your Spirit.

Przyjdź o Duchu Święty, przyjdź mocy Boga i słodycze Boga.

Come, Holy Spirit, come, power of God and sweetness of God.

Przyjdź Ty, który jesteś poruszeniem i spokojem zarazem.

Come, you who are movement and peace at the same time.

Odnów nasze męstwo, wypełnij naszą samotność pośród świata.

Renew our courage, fill our solitude in the midst of the world.

Stwórz w nas zażyłość z Bogiem.

Create in us intimacy with God.

Przyjdź Duchu z przebitego boku Chrystusa Nowego.

Come, Spirit, from the pierced side of the New Christ.

Na krzyżu przyjdź z ust Zmartwychwstałego.

At the cross, come from the mouth of the Risen One.

Dzieje apostolskie nie są jakąś księgą taką odosobnioną,

The Acts of the Apostles is not some isolated book,

chociaż jest to taka jedyna księga w Nowym Testamencie,

although it is the only book of its kind in the New Testament,

która nam właśnie opowiada o dziejach pierwotnego Kościoła w takiej historycznej narracji.

which is just telling us about the history of the early Church in such a historical narrative.

Ale dzieje apostolskie są częścią tak zwanego dzieła łukaszowego.

But the Acts of the Apostles are part of the so-called Luke's work.

Więc potrzebujemy najpierw przyjrzeć się tak integralnie temu,

So, we need to take a holistic look at this first,

co przygotował dla nas święty Łukasz, jakie były etapy też jego działalności,

What did Saint Luke prepare for us, what were the stages of his activity as well?

jego pracy, w jakim celu to uczynił, jak to uczynił, dla kogo.

his work, why he did it, how he did it, for whom.

Po to, żeby zrozumieć też całe przesłanie tego dzieła, jakim są dzieła,

In order to understand the entire message of this work, which are the works,

dzieje apostolskie.

Acts of the Apostles.

Więc święty Łukasz jest pierwszym, który po sporządzeniu biografii Jezusa,

So Saint Luke is the first one who, after writing the biography of Jesus,

tak możemy sobie określić Ewangelię, Ewangelię wszystkie cztery,

So we can define the Gospel, all four Gospels,

niektórzy uczeni uznają za tak zwane biografię, oczywiście w tym rozumieniu starożytnym.

Some scholars consider it as so-called biographies, of course in this ancient understanding.

Nie chodzi tutaj oczywiście o przekazanie wszystkich szczegółów z życia osoby

This is not about conveying all the details of a person's life, of course.

w jakiś kronikarski sposób, ale starożytne biografie, one opiewają,

In some chronicler-like way, but ancient biographies, they extol,

opiewały przede wszystkim wielkie czyny znaczących postaci,

they primarily celebrated the great deeds of significant figures,

czyli to, co było najważniejsze, żeby daną wielką postać, wielkiego bohatera zrozumieć,

so what was most important to understand a great figure, a great hero,

zrozumieć sens misji danej osoby, więc to, co najważniejsze przedstawić z działalności,

to understand the meaning of a person's mission, so to present what is most important from the activities,

później słowa, nauczanie i czasami też dodawano różne inne szczegóły z życia,

later words, teachings, and sometimes various other details from life were also added,

ale niezawierne.

but irresistible.

Więc Ewangelie w takim rozumieniu są biografiami starożytnymi,

So the Gospels in that understanding are ancient biographies,

bo one się koncentrują na przekazaniu nam zbawczego dzieła Jezusa,

because they focus on conveying to us the salvific work of Jesus,

po co Jezus przyszedł na ziemię, przyszedł odkupić każdego człowieka,

Why did Jesus come to Earth? He came to redeem every human being.

stał się człowiekiem, żeby poznać to ludzkie życie,

he became a man to experience human life,

ale przede wszystkim Ewangelie koncentrują się na publicznej działalności Jezusa,

but primarily the Gospels focus on the public ministry of Jesus,

a przede wszystkim właśnie na tym końcowym etapie,

and above all, precisely at this final stage,

jakim była męka, śmierć i zmartwychwstanie.

what was the agony, death, and resurrection.

Więc mamy cztery Ewangelie kanoniczne, wśród nich trzecią Ewangelią jest Ewangelia według św. Łukasza

So we have four canonical Gospels, among them the third Gospel is the Gospel according to St. Luke.

i św. Łukasz idzie krok dalej w tej swojej pracy i przygotowuje opowiadanie o tym,

and St. Luke takes a step further in his work and prepares a narrative about this,

co zrodziło się z życia i misji Jezusa.

what was born from the life and mission of Jesus.

Co to jest Jezusa?

What is Jesus?

Owszem, jest męka, śmierć i zmartwychwstanie,

Indeed, there is struggle, death, and resurrection,

ale na tym się nie kończy misja Jezusa, że Jezus odchodzi do Ojca.

But the mission of Jesus does not end with Him returning to the Father.

Następuje w niebo wstąpienie, tak kończy się Ewangelia według św. Łukasza.

The ascension into heaven occurs, thus ends the Gospel according to St. Luke.

Ale jest ten owoc życia i misji śmierci, zmartwychwstania Jezusa

But there is this fruit of life and the mission of death, the resurrection of Jesus.

i tym owocem jest Kościół i dzieje apostolskie właśnie to nam chcą przekazać,

and this fruit is the Church, and the Acts of the Apostles want to convey this to us.

to nam chcą przedstawić.

They want to present us.

I zarówno w pierwszej części swojego dzieła, jaką jest Ewangelia,

And both in the first part of his work, which is the Gospel,

jak i w drugiej części swojego dzieła, Łukasz wychodzi od inicjatywy,

As in the second part of his work, Łukasz starts from the initiative,

od działania Boga i ukazuje jak ten Bóg działa,

from the action of God and shows how this God acts,

najpierw w historii Izraela, w historii Jezusa,

first in the history of Israel, in the history of Jesus,

a następnie w jaki sposób się zbiera grupa wierząca,

and then how the group of believers gathers,

w bardzo konkretnych warunkach historyczno-kulturowych.

in very specific historical and cultural conditions.

I w tym swoim dziele Łukasz korzysta zarówno z wszystkich elementów tradycji żydowskiej,

And in this work, Łukasz draws on all elements of Jewish tradition,

która się na to złożyła, no bo przecież Jezus nie pojawił się na tym świecie

which contributed to it, after all, Jesus did not appear in this world

tak zupełnie bez żadnej zapowiedzi, bez żadnych oczekiwań.

just completely out of nowhere, without any expectations.

Nie.

No.

Jezus jest przecież tym Mesjaszem oczekiwanym przez całe wieki historii biblijnego Izraela,

Jesus is indeed the Messiah awaited for centuries in the history of biblical Israel.

więc Łukasz też do tej rzeczywistości nam w swojej Ewangelii nawiązuje,

So Łukasz also refers to this reality in his Gospel,

więc cała tradycja żydowska jest tutaj wzięta pod uwagę,

so the entire Jewish tradition is taken into account here,

a następnie następuje przejście do świata kultury grecko-rzymskiej,

and then there is a transition to the world of Greco-Roman culture,

w której rodzi się Kościół.

in which the Church is born.

Oczywiście same korzenie tejże wspólnoty,

Of course, the very roots of this community,

wspólnoty są jak najbardziej żydowskie,

communities are indeed very Jewish,

ale dalsza ekspansja wspólnoty Kościoła już następuje w świecie pogańskim.

But further expansion of the Church community is already happening in the pagan world.

Także dzieje apostolskie stanowią kontynuację Ewangelii według św. Łukasza.

The Acts of the Apostles also constitute a continuation of the Gospel according to St. Luke.

I możemy sobie nawet zauważyć bardzo liczne podobieństwa między tymi dwoma dziełami.

And we can even notice many similarities between these two works.

Te podobieństwa są zarówno na płaszczyźnie języka, te same terminy,

These similarities are both in terms of language, the same terms,

styl, różne kategorie teologiczne i w jednym i w drugim przypadku mamy prolog,

style, different theological categories, and in both cases, we have a prologue,

który jest zaadresowany do tajemniczego teofila.

which is addressed to the mysterious Theophilus.

Także te dwa dzieła były łączone w jedno,

These two works were also combined into one,

były wiązane z osobą św. Łukasza od najwcześniejszych czasów

they have been associated with the person of St. Luke since the earliest times

i już tradycja w II wieku, kanon muratori, św. Klemens rzymski, św. Ireneusz,

and already tradition in the 2nd century, the Muratorian canon, St. Clement of Rome, St. Irenaeus,

potwierdzają nam autorstwo łukaszowe tych dwóch dzieł.

They confirm to us the authorship of Łukasz for these two works.

I prawdopodobnie początkowo było to jedno wielkie dzieło w dwóch częściach,

And it was probably initially one big work in two parts,

ale byłoby ono rzeczywiście bardzo, bardzo obszerne.

but it would indeed be very, very extensive.

24 rozdziały Ewangelii Łukaszowej, 28 rozdziałów dziejów apostolskich,

24 chapters of the Gospel of Luke, 28 chapters of the Acts of the Apostles,

więc bardzo duża ilość tekstu i ten tekst został ze względów praktycznych podzielony.

So a very large amount of text, and this text has been divided for practical reasons.

Na dwie części.

In two parts.

I pierwsza część Ewangelia według św. Łukasza została umieszczona

And the first part of the Gospel according to St. Luke has been placed.

w grupie Ewangelii kanonicznych jako trzecia,

in the group of canonical Gospels as the third,

właśnie w tej grupie pism związanych z życiem ziemskim Jezusa,

in this group of writings related to the earthly life of Jesus,

tak zwanych biografii Jezusa.

the so-called biographies of Jesus.

Natomiast druga część dzieła Łukaszowego stanowiła ramy narracyjno-historyczne,

The second part of the work of Luke provided the narrative and historical framework.

które miały wprowadzić do listów św. Pawła.

which were to be introduced into the letters of St. Paul.

I właśnie dzieje są umieszczone w Nowym Testamencie przed listami św. Pawła.

And indeed, the Acts are placed in the New Testament before the letters of St. Paul.

To jest jeden z głównych bohaterów dziejów apostolskich.

This is one of the main characters in the Acts of the Apostles.

Będziemy sobie dużo mówić o jego działalności, o jego misji.

We will talk a lot about his activities, about his mission.

Jeszcze wcześniej o tym, jak spotkał Jezusa Chrystusa.

Even earlier about how he met Jesus Christ.

Więc to, co później mamy opisane w jego nauczaniu,

So what we later have described in his teaching,

w listach Pawłowych, to jest niejako konsekwencja właśnie tego,

In the letters of Paul, this is in a way a consequence of this.

co się wydarza w jego historii, w jego życiu,

What happens in his story, in his life,

co nam opisują dzieje apostolskie.

What do the Acts of the Apostles describe to us?

I tytuł, dzieje apostolskie.

And the title, the Acts of the Apostles.

W języku greckim, oczywiście nie we wszystkich rękopisach,

In the Greek language, of course not in all manuscripts,

ten tytuł nam się znajduje.

this title can be found for us.

W języku greckim on brzmi praxeis apostolon,

In Greek, it is "praxeis apostolon."

czyli właśnie czyny, dzieła,

so just actions, works,

niektórzy mówią dokonania apostołów bądź wysłanników,

some say the deeds of the apostles or messengers,

jeżeli jeszcze przetłumaczymy dodatkowo, co znaczy apostoł,

if we also translate additionally what apostle means,

czyli ten, który jest posłany, który jest wysłany,

so the one who is sent, who is dispatched,

który nie idzie w swoim własnym imieniu, ale w imieniu posyłającego.

who does not go in his own name, but in the name of the sender.

I ten tytuł najprawdopodobniej jest późniejszy,

And this title is probably later,

jest przypisywany św. Ireneuszowi, a więc pochodzi z II wieku.

It is attributed to St. Irenaeus, and thus it originates from the 2nd century.

I w całym tym dziele chodzi o przedstawienie,

And the whole point of this work is to present,

życia i dzieł wybitnych postaci.

the life and works of outstanding figures.

I to św. Łukasz robi na wzór innych wielkich dzieł greckich i rzymskich,

And so St. Luke does in the manner of other great Greek and Roman works,

a chodzi o przedstawienie dzieła, misji, pracy apostolskiej,

It's about presenting the work, the mission, and the apostolic work.

przede wszystkim św. Piotra i Pawła.

above all, St. Peter and Paul.

Dwóch wielkich apostołów, którzy stanowią głównych bohaterów tego opowiadania.

Two great apostles who are the main characters of this story.

I zarówno tradycja wschodnia, jak i zachodnia są tutaj jednoznaczne,

Both Eastern and Western traditions are unequivocal here,

jeżeli chodzi o autorstwo.

as for authorship.

Autorem III Ewangelii jest św. Łukasz.

The author of the Third Gospel is St. Luke.

Jest on również autorem dziejów apostolskich.

He is also the author of the Acts of the Apostles.

I co my możemy o św. Łukaszu powiedzieć? Kim on jest?

And what can we say about St. Luke? Who is he?

Znajdujemy wzmianki o nim w listach św. Pawła.

We find mentions of him in the letters of St. Paul.

W liście do Kolosan 4,14 czytamy

In the letter to the Colossians 4:14 we read

Pozdrawia was Łukasz, umiłowany lekarz i demas.

Greetings from Łukasz, beloved doctor and demas.

Drugi list do Tymoteusza 4,11

Second Letter to Timothy 4:11

Tylko Łukasz jest ze mną. Weź Mareka i przyprowadź ze sobą, jest mi bowiem potrzebny do posługi.

Only Łukasz is with me. Take Marek and bring him with you, for I need him for the ministry.

I w liście do Filemona 23,24

And in the letter to Philemon 23, 24

Pozdrawia cię Epafras, mój współwięzień w Chrystusie oraz Marek,

Greetings from Epaphras, my fellow prisoner in Christ, and Mark,

Arystarch, Demas, Łukasz, moi współpracownicy.

Aristarchus, Demas, Luke, my fellow workers.

Więc od razu tutaj możemy zauważyć to, że Łukasz jest bardzo ściśle związany ze św. Pawłem,

So right away we can notice that Łukasz is very closely associated with St. Paul,

stąd nie ma się co dziwić, że tak dużo o nim w dziejach apostolskich pisze.

Therefore, it is not surprising that so much is written about him in the Acts of the Apostles.

Jest więc świadkiem działalności, nauczania, ale też cierpień, więzienia, kajdanów św. Pawła.

He is therefore a witness to the activities, teachings, but also to the sufferings, imprisonment, and chains of St. Paul.

Mamy taki stary rękopis z około dwusetnego roku po Chrystusie,

We have an old manuscript from around the year two hundred after Christ.

znaleziony w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie.

found in the Ambrosian Library in Milan.

On się nazywa Canon Muratori.

He is called Canon Muratori.

I tam mamy listę ksiąg świętych uznawanych w Rzymie za kanoniczne w połowie II wieku.

And there we have a list of sacred books recognized in Rome as canonical in the middle of the 2nd century.

I czytamy w tym tekście tak.

And we read in this text like this.

Trzecia Księga Ewangelii według Łukasza.

The Third Book of the Gospel According to Luke.

Łukasz ów lekarz.

Łukasz is a doctor.

Kiedy po wniebowstąpieniu Chrystusa, Paweł wziął go ze sobą jako doradcę prawnego,

When, after the Ascension of Christ, Paul took him with him as a legal advisor,

spisał ją przypuszczalnie w jego imieniu, na jego polecenie.

He presumably recorded her in his name, at his request.

Wprawdzie i on nie widział Pana w cielesnej postaci,

Indeed, he did not see the Lord in bodily form,

pomimo to wszakże jak mógł, tak zaczął opowiadać od narodzenia Jezusa.

Nevertheless, as he could, he began to tell the story from the birth of Jesus.

To jest właśnie ten tekst około dwusetnego roku,

This is precisely the text from around the year two hundred.

ale również i inni ojcowie apostolscy,

but also other apostolic fathers,

więc ta najwcześniejsza generacja ojców Kościoła

so this earliest generation of the Church Fathers

zgodnie przypisuje Ewangelię III, Ewangelię świętemu Łukaszowi.

In accordance, it assigns the Gospel III to the evangelist Saint Luke.

To jest Klemens rzymski, to jest Ignacy Antiochański, Polikarp ze Smyrny, czy Ireneusz.

This is Clement of Rome, this is Ignatius of Antioch, Polycarp of Smyrna, or Irenaeus.

I usłyszeliśmy sobie w tych wypowiedziach zarówno Nowego Testamentu, jak i Canon Muratori,

And we heard in these statements both from the New Testament and from the Muratorian Canon,

Canon Muratori nam to wspomina, że Łukasz miał być lekarzem.

The Canon Muratori mentions to us that Luke was supposed to be a doctor.

I co my możemy powiedzieć na ten temat?

And what can we say about this?

Czy faktycznie Łukasz był lekarzem?

Was Łukasz really a doctor?

Otóż w Ewangelii Łukaszowej występuje sporo terminów technicznych z dziedziny medycznej.

In the Gospel of Luke, there are quite a few technical terms from the field of medicine.

Jest on zainteresowany chorobami, jest precyzyjny w opisie chorób,

He is interested in diseases, he is precise in describing diseases.

pisze i mówi o źródle ich powstania, czasem trwania, czasem o sposobie uzdrowienia.

It writes and speaks about the source of their existence, the duration, and sometimes about the method of healing.

Odróżnia też opętanie od choroby.

It also distinguishes possession from illness.

Więc jest tutaj w tych kwestiach medycznych o wiele dokładniejszy niż pozostali ewangeliści.

So he is much more accurate in these medical matters than the other evangelists.

Niektórzy zauważają też podobieństwo pomiędzy

Some also notice a resemblance between

Ewangelią Łukasza i jej prologiem, a wstępem do traktatu medycznego Dioskurydesa.

The Gospel of Luke and its prologue, and the introduction to the medical treatise of Dioscorides.

To był lekarz, farmakolog, botanik, który żył i pracował w Rzymie w czasach panowania Nerona.

He was a doctor, pharmacologist, and botanist who lived and worked in Rome during the reign of Nero.

I jego wielkie pięciotomowe dzieło medyczne obowiązywało praktycznie aż do XVII wieku.

And his great five-volume medical work was in force practically until the 17th century.

Jest to takie bardzo ważne dzieło świadczące o starożytnym rozwoju medycyny.

It is a very important work that testifies to the ancient development of medicine.

Oczywiście nie wszyscy się zgadzają z lekarską tożsamością Łukasza,

Of course, not everyone agrees with Łukasz's medical identity,

bo niektórzy z autorów zauważają, że nie trzeba było być w starożytności lekarzem, żeby znać się na medycynie.

because some of the authors point out that one did not have to be a doctor in antiquity to understand medicine.

Człowiek, który był dobrze wykształcony,

A man who was well educated,

w stylu grecko-rzymskim, więc przyswoił sobie te różne nauki, które były wówczas wymagane,

in the Greco-Roman style, so he assimilated the various teachings that were then required,

potrafił wypowiedzieć się na bardzo różne tematy, znał różne dyscypliny nauki i również znał się na medycynie.

He was able to express himself on a variety of topics, knew different disciplines of science, and was also knowledgeable in medicine.

Stąd są też takie głosy, że Łukasz niekoniecznie musiał być tym lekarzem, mógł nim być,

That's why there are voices saying that Łukasz didn't necessarily have to be that doctor; he could have been one.

ale to wszystko świadczy po prostu o tym, że był on człowiekiem niesamowitym,

but it all simply indicates that he was an incredible man,

niesamowicie wykształconym, że znał się na wielu różnych kwestiach.

incredibly educated, as he was knowledgeable about many different issues.

I o tym też nam świadczy język dzieła Łukaszowego.

And this is also evidenced by the language of the work of Luke.

Jest to bardzo piękna Greka, bogata, elastyczna.

This is a very beautiful Greek woman, rich and flexible.

Święty Hieronim uznał autora tej Ewangelii za najbardziej biegłego w Grece.

Saint Jerome regarded the author of this Gospel as the most proficient in Greek.

I to wykształcenie Łukasza łączy się również z tym mieczem,

And this education of Łukasz is also connected with this sword,

z tym miejscem, z którego miał on pochodzić.

with this place from which he was supposed to come.

Wielu łączy Łukasza z miastem Antiochią.

Many associate Luke with the city of Antioch.

A więc Łukasz byłby poganinem, wychowanym w kulturze grecko-rzymskiej,

So Łukasz would be a pagan, raised in Greco-Roman culture,

właśnie pochodzącym z Antiochi,

coming from Antioch,

ale z drugiej strony my możemy zauważyć, że ma on pewną znajomość judaizmu,

but on the other hand, we can notice that he has some knowledge of Judaism,

świata żydowskiego, odnosi się do wcześniejszej historii biblijnej,

the Jewish world, refers to the earlier biblical history,

do zapowiedzi, do proroctw.

to announcements, to prophecies.

Stąd też rodzi się taka hipoteza, że Łukasz mógłby być sympatykiem judaizmu.

Hence, a hypothesis arises that Łukasz could be a supporter of Judaism.

Chociaż był poganinem, to jednak nie był politeistą,

Although he was a pagan, he was not a polytheist.

czy nie wierzył w to, co przekazywały opowieści,

didn't he believe in what the stories conveyed,

o bóstwach greckich czy rzymskich.

about Greek or Roman deities.

Ale być może już od dłuższego czasu miał w sobie taką tęsknotę

But perhaps for a longer time he had such longing within him.

za Bogiem prawdziwym, Bogiem jedynym.

for the true God, the one God.

A też wiemy, że już od wieków praktycznie cały starożytny Bliski Wschód

And we also know that for centuries practically the entire ancient Near East

był wypełniony różnymi ośrodkami żydowskimi.

It was filled with various Jewish centers.

Było wiele diaspor żydowskich w różnych miastach Imperium Rzymskiego.

There were many Jewish diasporas in various cities of the Roman Empire.

Stąd też obywatele Imperium Rzymskiego mogli zapoznać się ze światem żydowskim.

For this reason, the citizens of the Roman Empire could become acquainted with the Jewish world.

To byli tzw. bojący się Boga, którzy przychodzili do synagogi

They were the so-called God-fearing ones who came to the synagogue.

przysłuchiwać się lekturze Bożego Słowa,

to listen attentively to the reading of God's Word,

interpretacjom tego słowa.

interpretations of this word.

Z czasem niektórzy z nich stawali się prozelitami,

Over time, some of them became proselytes,

czyli przyjmowali judaizm.

which means they adopted Judaism.

I być może również święty Łukasz,

And perhaps also Saint Luke,

był takim bojącym się Boga,

he was such a God-fearing person,

czy był sympatykiem judaizmu,

was he a supporter of Judaism,

co oczywiście mogło mu bardzo mocno dopomóc

which of course could have helped him a lot

później też w otwarciu się na Jezusa Chrystusa,

later also in opening up to Jesus Christ,

który przecież wyrasta z całej tej tradycji.

which, after all, grows out of this entire tradition.

I mówiliśmy sobie przed chwilą,

And we were just talking to each other a moment ago,

że święty Łukasz jest wiązany z Antiochią.

that Saint Luke is associated with Antioch.

Widać to między innymi,

It is evident, among other things,

że jest on bardzo dobrze poinformowany

that he is very well informed

o początkach kościoła w Antiochi.

about the beginnings of the church in Antioch.

Zna imiona proroków, nauczycieli w tym mieście,

He knows the names of the prophets, the teachers in this city,

podkreśla wielkie znaczenie tej gminy dla rozwoju chrześcijaństwa,

emphasizes the great importance of this community for the development of Christianity,

bo właśnie tam zaczynają się wyprawy misyjne św. Pawła.

because that is where the missionary journeys of St. Paul begin.

I Antiochia faktycznie była takim ważnym miejscem

Antioch was indeed such an important place.

w Imperium Rzymskim, bo po Rzymie i Aleksandrii było to trzecie

In the Roman Empire, because after Rome and Alexandria it was the third

i największe, najważniejsze miasto w starożytności,

and the largest, most important city in antiquity,

w czasach rzymskich.

in Roman times.

Cyceron twierdzi, iż Antiochia to miasto sławne,

Cicero claims that Antioch is a famous city,

bogate, pełne uczonych i wykształconych ludzi,

rich, filled with learned and educated people,

bogate w nauki i sztuki.

rich in sciences and arts.

I właśnie w tym mieście po raz pierwszy nadano uczniom Jezusa nazwę chrześcijanie.

And it was in this city that the disciples of Jesus were first called Christians.

To oczywiście tutaj mówimy o Antiochii syna,

Of course, here we are talking about the Antioch of the son.

mówimy o Antiochii syryjskiej.

We are talking about Antioch in Syria.

Ona przynależała do Syrii.

She belonged to Syria.

Dziś to są tereny Turcji.

Today these are the territories of Turkey.

Możemy sobie tutaj popatrzeć na mapę, zobaczyć,

We can look at the map here, see,

jaka to jest odległość od Jerozolimy,

what is the distance from Jerusalem,

czyli jest to już jakieś przesunięcie w kierunku świata pogańskiego,

so it is already a shift towards the pagan world,

właśnie w kierunku szerszych obszarów Imperium Rzymskiego.

just towards the broader areas of the Roman Empire.

I być może Łukasz należał do pierwszych nawróconych właśnie w Antiochii syryjskiej,

And perhaps Łukasz was one of the first converts in Syrian Antioch.

dokąd dotarli apostołowie w wyniku prześladowań po śmierci Szczepana.

Where did the apostles go as a result of the persecutions after the death of Stephen?

Czytamy o tym w Dziejach Apostolskich.

We read about it in the Acts of the Apostles.

I kiedy przybywają do Antiochii, przemawiali do Greków i głosili dobrą nowinę o Panu Jezusie.

And when they arrived in Antioch, they spoke to the Greeks and preached the good news about the Lord Jesus.

A ręka Pańska była z nimi, bo wielka liczba uwierzyła i nawróciła się do Pana.

And the hand of the Lord was with them, and a great number believed and turned to the Lord.

Jest to też taki niesamowity znak.

It is also such an amazing sign.

Bardzo wiele będziemy też o tym słyszeć w Dziejach Apostolskich,

We will also hear a lot about this in the Acts of the Apostles.

że niekiedy z tych sytuacji właśnie niesprzyjających, trudnych, bolesnych,

that sometimes from these unfavorable, difficult, painful situations,

takich jak prześladowanie, odrzucenie, niezrozumienie,

such as persecution, rejection, misunderstanding,

rodzą się niesamowite owoce misji apostołów, misji Kościoła.

Incredible fruits of the apostles' mission, the mission of the Church, are being born.

Ten Kościół się rozszerza.

This Church is expanding.

Dzięki tym prześladowaniom,

Thanks to these persecutions,

Kościół się właśnie rozwija.

The church is currently growing.

Apostołowie docierają ciągle coraz dalej.

The apostles are continuously reaching further and further.

Więc jest to jakiś taki niezwykły paradoks,

So it's some kind of extraordinary paradox,

że te wydarzenia, które miałyby służyć zdławieniu tej drogi,

that the events that would serve to suppress this path,

zniszczeniu wyznawców Jezusa,

the destruction of the followers of Jesus,

one powodują coś zupełnie odwrotnego.

they cause something completely opposite.

Powodują rozwój.

They cause development.

Rozwój wspólnoty chrześcijańskiej.

Development of the Christian community.

I ten Kościół się rozwija.

And this Church is growing.

W Antiochi przybywa do tej wspólnoty Barnaba,

Barnabas arrives in the community in Antioch,

który jest reprezentantem apostołów z Jerozolimy.

who is a representative of the apostles from Jerusalem.

Ale to jest też ważne, że on jest Żydem mieszkającym również poza Palestyną,

But it is also important that he is a Jew living outside of Palestine as well.

w Diasporze, mianowicie na Cyprze.

in the Diaspora, namely in Cyprus.

I dlatego też rozumie dobrze ten świat pogański.

And that is why he understands this pagan world well.

Rozumie też Żydów mieszkających w Diasporze, poza Palestyną,

He also understands the Jews living in the Diaspora, outside of Palestine.

ich relacje z poganami.

their relations with the pagans.

Czy pogan w ich relacjach z Żydami.

The pagans in their relations with the Jews.

I tam właśnie działa i pracuje razem ze świętym Pawłem.

And that is where he works and collaborates with Saint Paul.

Jeszcze w tym momencie Szawłem.

Still at this moment with Saul.

Razem pracują właśnie w Kościele.

They are currently working together in the Church.

Są niesamowite owoce tej działalności.

There are incredible fruits of this activity.

Kościół się rozwija.

The church is growing.

Stamtąd właśnie wyruszają misjonarze dalej do świata pogańskiego.

From there, missionaries set out further into the pagan world.

To właśnie w Antiochi rodzi się spór,

It is precisely in Antioch that the dispute arises,

który rozstrzygnie tak zwany Sobór Jerozolimski.

which will resolve the so-called Jerusalem Council.

Czyli właśnie jak Kościół ma postrzegać obecność pogan.

So how should the Church perceive the presence of pagans?

Czy poganie muszą stać się Żydami, żeby stali się chrześcijanami.

Do pagans have to become Jews in order to become Christians?

To były te wielkie dylematy pierwszych lat rozwijającego się Kościoła.

These were the great dilemmas of the early years of the developing Church.

Tak bardzo ważne.

So very important.

Tak bardzo fundamentalne.

So very fundamental.

I możemy przypuszczać, że święty Łukasz był świadkiem tych wszystkich wydarzeń.

And we can assume that Saint Luke was a witness to all these events.

Doświadczał właśnie w jaki sposób rozwija się Kościół.

He was experiencing how the Church develops.

Z tej małej wspólnoty uczniów Jezusa, tych Żydów z Palestyny.

From this small community of Jesus' disciples, these Jews from Palestine.

Jak ta droga, jak ta nauka rozwija się dalej w mocy Ducha Świętego.

How this path, how this teaching continues to develop in the power of the Holy Spirit.

I niekiedy wydaje się też, że dzieje apostolskie stanowią taki osobisty dziennik.

And sometimes it also seems that the Acts of the Apostles serve as a personal diary.

Także opisuje niektóre wydarzenia w pierwszej osobie liczby mnogiej My.

It also describes some events in the first person plural We.

I niekiedy wydaje się też, że dzieje apostolskie stanowią taki osobisty dziennik.

And sometimes it also seems that the Acts of the Apostles constitute such a personal diary.

My. Udaliśmy się My. Popłynęliśmy.

We went. We sailed.

Łukasz się tutaj jawi jako ten towarzysz Świętego Pawła, którego spotyka w troadzie.

Łukasz appears here as the companion of Saint Paul, whom he meets in Troas.

Staje się jego wiernym współpracownikiem i przyjacielem.

He becomes his loyal collaborator and friend.

Towarzyszy mu dalej, aż do Filipii. Razem udają się również do Jerozolimy.

He accompanies him further, all the way to Philippi. They also travel together to Jerusalem.

Udają się również do Jerozolimy, tam gdzie Paweł zostaje uwięziony.

They also go to Jerusalem, where Paul is imprisoned.

Z Jerozolimy Paweł jest przewieziony do Cezarei, gdzie spędza aż dwa lata w więzieniu.

From Jerusalem, Paul is transported to Caesarea, where he spends up to two years in prison.

I w tym czasie Łukasz oczywiście częściowo towarzyszy Pawłowi, jest przy nim, ale również jest obecny we wspólnocie jerozolimskiej

And during this time, Łukasz is, of course, partially accompanying Paweł, he is with him, but he is also present in the Jerusalem community.

i być może wtedy zbiera również materiały dla swojej Ewangelii, bo wtedy jeszcze żyją na oczni świadkowie wydarzeń z życia Jezusa.

And perhaps then he is also gathering materials for his Gospel, because at that time the eyewitnesses of the events from the life of Jesus are still alive.

Później, gdy Paweł zostaje odesłany do Rzymu na dalszy proces sądowy, Łukasz z Arystarchem towarzyszą mu w podróży morskiej.

Later, when Paul is sent back to Rome for further trial, Luke and Aristarchus accompany him on the sea journey.

Jest on w Rzymie podczas pierwszego uwięzienia Pawła.

He is in Rome during Paul's first imprisonment.

Co widać w świadectwie właśnie to, co czytaliśmy przed chwilą, listu do Filemona, czy listu do Kolosan drugiego uwięzienia Pawła,

What is seen in the testimony is exactly what we read a moment ago, the letter to Philemon, or the letter to the Colossians from Paul's second imprisonment,

co potwierdza nam drugi list do Tymoteusza. Łukasz sam jest ze mną, właśnie to świadectwo ukazuje nam ogromną wierność Łukasza.

which confirms to us the second letter to Timothy. Luke is with me, and this testimony shows us Luke's great faithfulness.

Właśnie tego przyjaciela i towarzysza misyjnych trudów wielkiego apostoła narodów.

Just that friend and companion of the great apostle of the nations in his missionary struggles.

Po śmierci świadectwa.

After the death of the testimony.

Świętego Pawła Łukasz miał opuścić Rzym i głosić Ewangelię w Dalmacji, w Galii, w Italii, w Macedonii.

Luke was to leave Rome and preach the Gospel in Dalmatia, Gaul, Italy, and Macedonia.

Nie wiadomo do końca, gdzie i w jaki sposób umarł.

It is not fully known where and how he died.

Niektórzy wspominają Bitynię i Grecję, ale też wiadomo, że umarł jako męczennik.

Some mention Bitinia and Greece, but it is also known that he died as a martyr.

Czcimy świętego Łukasza jako męczennika.

We venerate Saint Luke as a martyr.

I w całej tej charakterystyce świętego Łukasza.

And in all this characterization of Saint Luke.

Nie sposób nie wspomnieć o tej kolejnej jego zdolności, która jest mu przypisana.

It is impossible not to mention this other ability of his that is attributed to him.

Mianowicie Łukasz jako malarz.

Namely, Łukasz as a painter.

Że wspomina się, że wiele pięknych obrazów, szczególnie tych przedstawiających Maryję z Jezusem,

That it is mentioned that many beautiful paintings, especially those depicting Mary with Jesus,

miałoby pochodzić spod pędzla świętego Łukasza.

It would come from the brush of Saint Luke.

Ale jest to tradycja późna, ponieważ dopiero w Konstantynopolu,

But it is a late tradition, because only in Constantinople,

w XX wieku, wspomina się o tym po raz pierwszy, kiedy Teodor Lektor pisze w swojej historii kościoła,

In the 20th century, it is mentioned for the first time when Theodor Lector writes in his history of the church,

iż cesarzowa Eudoksja posłała z Jerozolimy siostrze cesarza Pulcheryi obraz Matki Bożej,

that Empress Eudoxia sent an image of the Mother of God from Jerusalem to the sister of Emperor Pulcheria,

który namalował święty Łukasz.

which was painted by Saint Luke.

I nie wiemy, czy faktycznie święty Łukasz był autorem tego obrazu,

And we do not know if Saint Luke was actually the author of this painting,

ale ważne jest zadać sobie pytanie, co to dla nas znaczy.

But it is important to ask ourselves what it means to us.

Na pewno wiązało się to z tym, że Łukasz w sposób niesamowicie barwny, piękny, kolorystyczny, bardzo żywy,

It was definitely related to the fact that Łukasz had an incredibly colorful, beautiful, vibrant, and very lively way.

oddawał piękną cechy, charakterystykę postaci opisanych, przedstawionych w Ewangelii.

It reflected the beautiful traits and characteristics of the figures described in the Gospel.

Po prostu tak, jakby je malował.

Just as if he were painting them.

One były po prostu żywe.

They were simply alive.

Ci, którzy czytali Ewangelię, mogli spotykać...

Those who read the Gospel could encounter...

Żywe postaci mogli doświadczać spotkania z żywym Jezusem.

Living figures could experience a meeting with the living Jesus.

Tak, jakby oglądać piękny, namalowany obraz.

It's like watching a beautiful painted picture.

I to chyba też wynika z faktu, iż Łukasz, jako ten poganin, właśnie nawrócony na chrześcijaństwo,

And this probably also results from the fact that Łukasz, as the pagan, has just converted to Christianity,

dzięki głoszonemu słowu, on nigdy w swoim życiu Jezusa ziemskiego nie był.

Thanks to the proclaimed word, he has never been in his life in the earthly Jesus.

I to jest też niesamowicie ważne, moi drodzy, w tym naszym rozważaniu,

And this is also incredibly important, my dear ones, in our consideration.

ponieważ właśnie w tym święty Łukasz jest nam niesamowicie bliski.

Because it is precisely on this day that Saint Luke is incredibly close to us.

My również staliśmy się chrześcijanami dzięki przekazowi innych ludzi,

We also became Christians through the teachings of other people.

dzięki naszym rodzicom, naszym bliskim, czy tym, którzy nas do wiary doprowadzili.

thanks to our parents, our loved ones, and those who led us to faith.

I również dzięki głoszonemu słowu Bożemu ta wiara może teraz w nas wzrastać.

And also thanks to the proclaimed word of God, this faith can now grow in us.

I dlatego ten ewangelista jest nam szczególnie bliski, jest dla nas szczególnie ważny.

And that is why this evangelist is particularly close to us, he is especially important to us.

Możemy przypatrywać się jego historii, uczyć się od niego, w jaki sposób przyjmować Słowo Boże.

We can observe his story, learning from him how to receive the Word of God.

Jak w tym Słowie Bożym odkrywać, spotykać Jezusa.

How to discover and encounter Jesus in this Word of God.

Jak w tym Słowie Bożym odkrywać, kim jesteśmy jako uczniowie Jezusa, jako Kościół.

How to discover in this Word of God who we are as disciples of Jesus, as Church.

I w tej naszej lekturze dziejów apostolskich możemy o to pytać, prosić świętego Łukasza,

And in our reading of the Acts of the Apostles, we can ask for this, asking Saint Luke,

żeby to Słowo, które nam pozostawił z pomocą Ducha Świętego,

that this Word, which He left us with the help of the Holy Spirit,

było dla nas również taką żywą szkołą naszej tożsamości uczniów Jezusa.

It was also a vivid school of our identity as students of Jesus.

Żebyśmy odkrywali, podobnie jak Łukasz, co to znaczy być chrześcijaninem.

So that we may discover, just like Łukasz, what it means to be a Christian.

I Łukasz właśnie...

And Łukasz just...

Łukasz właśnie jako ten uczeń, jako przyjaciel świętego Pawła cieszył się wśród chrześcijan wielkim autorytetem, wielkim szacunkiem.

Łukasz, as that student, as the friend of Saint Paul, enjoyed great authority and respect among Christians.

I dlatego chrześcijanie nie mieli trudności z akceptowaniem jego dzieła.

And that is why Christians had no difficulty accepting his work.

Pomimo, że on nie widział Jezusa podczas jego ziemskiego życia, nie uczestniczył w misji Jezusa,

Although he did not see Jesus during his earthly life, he did not participate in Jesus' mission,

tak jak pozostali ewangeliści mieli z nim jakiś kontakt.

just like the other evangelists had some contact with him.

W przypadku Mateusza i Jana, oni mieli kontakt bardzo bliski, przynależeli do grona dwunastu.

In the case of Matthew and John, they had a very close relationship, as they belonged to the group of twelve.

Marek mógł przynajmniej Jezusa historycznego spotkać.

Marek could at least meet the historical Jesus.

Tradycja nam wspomina przecież o tym, że apostołowie, uczniowie spotykali się w domu jego matki, Marii, w Jerozolimie.

Tradition tells us that the apostles and disciples met in the house of his mother, Mary, in Jerusalem.

Też się identyfikuje tajemniczego młodzieńca z Ewangelii Marka, właśnie z samym autorem tej Ewangelii.

I also identify the mysterious young man with the Gospel of Mark, precisely with the author of that Gospel himself.

Natomiast Łukasz tego kontaktu z Jezusem nie miał.

However, Łukasz did not have that contact with Jesus.

Ale ta łączność z naocznymi świadkami, bliskość z kościołem jerozolimskim, w końcu też obecność przy świętym Pawle,

But this connection with the eyewitnesses, the closeness to the Jerusalem church, and finally the presence with Saint Paul,

wypracowały właśnie wielkie uznanie wśród chrześcijan wobec dzieł świętego Łukasza.

They have just gained great recognition among Christians for the works of Saint Luke.

I choć Łukasz się wydaje, że to nie jest jego dzieło, to nie jest jego dzieło.

And although Łukasz thinks that it is not his work, it is not his work.

Być właśnie takim naocznym świadkiem tych wszystkich wydarzeń opisanych w dziejach apostolskich,

To be just such a witness to all the events described in the Acts of the Apostles,

to jednak w niektórych miejscach można zauważyć już taką bardzo dojrzałą organizację życia kościelnego.

However, in some places, one can already notice a very mature organization of church life.

Taką, którą widać chociażby w pierwszym czy drugim liście do Tymoteusza, czy w liście do Tytusa.

Such as that which is visible in the first or second letter to Timothy, or in the letter to Titus.

A zatem widać, że Łukasz ma już takie szersze czy głębsze doświadczenie.

Therefore, it is evident that Łukasz already has a broader or deeper experience.

Że nie tylko te pierwsze momenty, w jaki sposób śledzi, ale jest obecny właśnie w tym kościele,

That not only those first moments, in the way he observes, but he is present precisely in this church,

który się rozwija, który wzrasta, który się cały czas dostosowuje do zmieniającej się rzeczywistości.

which is evolving, which is growing, which is constantly adapting to the changing reality.

I dzieje pokazują nam też odrzucenie Ewangelii przez synagogę.

And history also shows us the rejection of the Gospel by the synagogue.

Widać w tekście dziejów apostolskich od IX rozdziału, zwłaszcza ten rozdział kościoła,

You can see in the text of the Acts of the Apostles from chapter IX, especially this chapter of the church,

i synagogi, który dokonał się po roku siedemdziesiątym.

and the synagogue, which took place after the year seventy.

Stąd też właśnie Łukasz jest takim kolejnym pokoleniem ewangelizatorem,

This is why Łukasz is yet another generation of evangelizers.

który kontynuuje misję apostoła Pawła wśród pogan.

who continues the mission of the apostle Paul among the Gentiles.

Święty Paweł jeszcze właśnie kończy tą swoją misję w latach sześćdziesiątych.

Saint Paul is just finishing his mission in the sixties.

Umiera podczas prześladowań cesarza Nerona, więc jeszcze przed tym rozdziałem kościoła i synagogi, przed rokiem siedemdziesiątym,

He died during the persecutions of Emperor Nero, so even before this chapter of the church and the synagogue, before the year seventy,

Łukasz jest kontynuatorem dalszej historii.

Łukasz is the continuer of the further story.

Gdzie mogły powstać dzieła Łukasza?

Where could Luke's works have been created?

Są wymieniane różne miejsca, Efes, Antiochia, właśnie Antiochia Syryjska, Achaja, Macedonia, Rzym.

Various places are mentioned: Ephesus, Antioch, specifically Syrian Antioch, Achaia, Macedonia, Rome.

Nie wiadomo dokładnie gdzie, ale widać, że jest to na pewno świat pogański.

It is not known exactly where, but it is clear that it is definitely a pagan world.

Więc chodzi o to, że jest to dzieło bardzo uniwersalne, otwarte.

So the point is that it is a very universal, open work.

Nie jest to dzieło zaadresowane do jakiejś tylko jednej wspólnoty, jednej grupy.

It is not a work addressed to just one community, one group.

Ten teofil jest takim również, jeszcze będziemy sobie o tym mówić, symbolem ucznia Jezusa, chrześcijanina,

This Theophilus is also, we will talk about this further, a symbol of a disciple of Jesus, a Christian.

który może być w każdym miejscu pogańskiego świata i chce właśnie poszerzyć, pogłębić swoją znajomość Jezusa i Kościoła.

who can be in any place of the pagan world and wants to expand and deepen his knowledge of Jesus and the Church.

Kiedy mogły powstać dzieje apostolskie?

When could the Acts of the Apostles have been written?

Oczywiście my to powstanie bardzo ściśle łączymy z powstaniem Ewangelii Łukasza, bo to jest pierwsza część tego dzieła.

Of course, we closely associate this uprising with the emergence of the Gospel of Luke, as it is the first part of this work.

Więc od razu musimy zadać pytanie, kiedy powstaje Ewangelia Łukasza, a potem kiedy powstają dzieje apostolskie.

So we must immediately ask the question, when was the Gospel of Luke written, and then when were the Acts of the Apostles written.

Więc tak trudno jest nam to tak ściśle doprecyzować.

So it's so difficult for us to specify it so precisely.

Mamy tutaj różne hipotezy.

We have various hypotheses here.

Święty Hieronim.

Saint Jerome.

Święty Hieronim na przykład stwierdził, iż Ewangelia powstała po śmierci świętego Pawła, ale później jednak zmienił zdanie

Saint Jerome, for example, stated that the Gospel was written after the death of Saint Paul, but later changed his mind.

i biorąc pod uwagę zapiski historyka Eusebiusza, twierdził, że Ewangelia Łukasza została zredagowana jeszcze za życia świętego Pawła.

And considering the writings of the historian Eusebius, he claimed that the Gospel of Luke was edited while Saint Paul was still alive.

Miałoby to nastąpić w czasie rzymskiego uwięzienia Pawła w latach 61-63.

It was supposed to take place during Paul's Roman imprisonment in the years 61-63.

A dzieje apostolskie?

And the Acts of the Apostles?

Dzieje apostolskie wspominają o powstaniu Ewangelii, więc jest to druga księga, która zresztą też wspomina o uwięzieniu Pawła,

The Acts of the Apostles mentions the emergence of the Gospel, so it is the second book, which also mentions Paul's imprisonment.

ale nie mówi nam nic więcej ani o jego uwolnieniu, ani o jego męczeńskiej śmierci.

but it tells us nothing more about his release or his martyr's death.

Stąd też niektórzy uważają, że dzieje mogłyby powstać pod koniec uwięzienia rzymskiego, około 63 roku,

Hence, some believe that the history could have been written towards the end of the Roman imprisonment, around the year 63.

a Ewangelia musiałaby powstać nieco wcześniej, przed tym czasem.

And the Gospel would have to have been written somewhat earlier, before that time.

Ale też większość uczonych uważa, że brak wzmianki o śmierci Pawła jest jak najbardziej zamierzony,

But most scholars also believe that the lack of mention of Paul's death is quite intentional.

że to, że dzieje nam o tym nie mówią, nie oznacza, że zostały spisane przed tym faktem,

that the fact that our events do not tell us about it does not mean that they were recorded before this fact,

a raczej chodzi tutaj o specyficzny plan Łukasza, który wcale nie zamierzał pisać wyczerpującej biografii,

rather, it is about a specific plan of Łukasz, who did not intend to write a comprehensive biography at all,

wielkich apostołów Piotra i Pawła, ale miał jeden bardzo konkretny cel.

the great apostles Peter and Paul, but he had one very specific goal.

Ukazać przejście Ewangelii, przejście dobrej nowiny, Bożego Słowa z Jerozolimy do Rzymu.

To show the passage of the Gospel, the passage of the good news, the Word of God from Jerusalem to Rome.

I jest to już ukazane na samym początku dziejów apostolskich.

And this is already shown at the very beginning of the Acts of the Apostles.

W I rozdziale, w VIII wersecie są wymienione te kolejne etapy.

In chapter I, verse VIII, these subsequent stages are listed.

W których rozwija się Kościół i też etapy przechodzenia, przemieszczania się dobrej nowiny Bożego Słowa.

In which the Church is developing and also the stages of the transition and movement of the good news of God's Word.

Jerozolima, Judea, Samaria i aż po krańce świata.

Jerusalem, Judea, Samaria, and even to the ends of the earth.

I okazuje się właśnie, że tymi krańcami świata jest Rzym.

And it turns out that the ends of the world are Rome.

To jest to serce imperium rzymskiego.

This is the heart of the Roman Empire.

Najważniejszy punkt ówczesnego, starożytnego świata.

The most important point of the then ancient world.

I właśnie tam dociera Ewangelia wraz ze świętym Pawłem.

And it is there that the Gospel reaches along with Saint Paul.

I na tym dzieje apostolskie się kończą.

And this is where the Acts of the Apostles ends.

Jeżeli chodzi właśnie o datację dzieła Łukaszowego.

As for the dating of the work of Luke.

Uczeni jednak uważają, że trzeba byłoby przyjąć późniejszą datację.

However, scholars believe that a later dating would need to be accepted.

Zarówno Ewangelii, jak i dziejów apostolskich.

Both the Gospel and the Acts of the Apostles.

Nie jest to raczej możliwe.

It is probably not possible.

Jak uważają niektórzy, że miałyby być to wczesne lata 60.

As some think, it would be the early 1960s.

Bo mowa eschatologiczna w Ewangelii świętego Łukasza sugeruje, że zburzenie Jerozolimy już się dokonało.

For the eschatological speech in the Gospel of Saint Luke suggests that the destruction of Jerusalem has already taken place.

Łukasz mówi bardzo tak właśnie dokładnie.

Łukasz speaks very much like that, exactly.

Skoro ujrzycie Jerozolimę otoczoną przez wojska, wtedy wiedzcie, że jej spustoszenie jest bliskie.

When you see Jerusalem surrounded by armies, then know that its desolation is near.

Jedni polegną od miecza, a drugich zapędzą w niewolę między wszystkimi.

Some will fall by the sword, while others will be driven into slavery among all.

Niewolę między wszystkie narody, a Jerozolima będzie deptana przez pogan.

I will make a bondage among all nations, and Jerusalem will be trampled by the Gentiles.

Nie ma tutaj właśnie mowy o profanacji świątyni, tak jak w Ewangelii Marka czy Mateusza.

There is no mention here of the profanation of the temple, as in the Gospel of Mark or Matthew.

Ale o losie Jerozolimy i jej mieszkańców.

But about the fate of Jerusalem and its inhabitants.

Być może właśnie jest to związane z tym, że to wydarzenie już się dokonało.

Perhaps this is related to the fact that the event has already taken place.

I Łukasz niejako ogląda skutki tego wydarzenia.

And Łukasz, in a way, observes the consequences of this event.

Choć oczywiście nie dla wszystkich komentatorów jest to fakt oczywisty.

Though, of course, this is not an obvious fact for all commentators.

Uważają niektórzy na przykład, że te opisy Łukasza, one są zaczerpnięte z różnych tekstów ze Starego Testamentu.

Some believe, for example, that Luke's descriptions are taken from various texts of the Old Testament.

Że Łukasz celowo ten opis stylizuje w odniesieniu chociażby do księgi Daniela, księgi Ozeasza czy Zachariasza.

That Łukasz intentionally stylizes this description in reference to the Book of Daniel, the Book of Hosea, or Zechariah.

Więc jak widzimy te hipotezy dosyć tak szeroko nam oscylują.

So as we see, these hypotheses oscillate quite widely for us.

Pomiędzy rokiem 63 a nawet 90.

Between the year 63 and even 90.

Jednak najczęściej wskazuje się lata powstania dzieła Łukaszowego pomiędzy rokiem 80 i 90.

However, the years of the creation of the Luke gospel are most often indicated to be between 80 and 90.

Do kogo pisze ewangelista Łukasz swoje wielkie, podwójne dzieło?

To whom does the evangelist Luke write his great, double work?

Z pewnością pisze dla chrześcijan.

Surely he writes for Christians.

Nie Żydów.

Not Jews.

I to widać bardzo wyraźnie w Ewangelii, że porusza sprawy bliskie poganom, a unika tych, które byłyby swoiście żydowskie.

And this is very clearly seen in the Gospel, as it addresses issues close to the Gentiles and avoids those that would be distinctly Jewish.

Unika tego wszystkiego, co mogłoby być niezrozumiałe, źle zrozumiane również dla nawróconych z pogaństwa.

Avoids everything that could be misunderstood or misinterpreted, even by those who have converted from paganism.

A podkreśla i uwypukla to, co przemawia na korzyść pogan.

And it emphasizes and highlights what speaks in favor of the pagans.

A zwłaszcza fakt, że oni również są zaproszeni do zbawienia.

And especially the fact that they are also invited to salvation.

Nie tylko naród wybrany.

Not only the chosen nation.

Nie tylko do nich przychodzi Mesjasz, ale do wszystkich.

The Messiah comes not only to them, but to everyone.

Zbawienie jest powszechne.

Salvation is universal.

Z drugiej jednak strony oczywiście Łukasz, tak jak już wcześniej zwróciliśmy na to uwagę,

On the other hand, of course, Łukasz, as we have already pointed out earlier,

zauważa te związki z pierwszym przymierzem.

it notices these connections with the first covenant.

Pokazuje ciągłość historii zbawienia.

It shows the continuity of the history of salvation.

Czyli Stary Testament, historia Jezusa i czasy Kościoła.

So the Old Testament, the story of Jesus, and the times of the Church.

Właśnie mamy takie trio, które będzie nam się pojawiało również w dziejach apostolskich.

We have such a trio that will also appear in the Acts of the Apostles.

Będą te nawiązania również do tej wcześniejszej historii, która przygotowywała przyjście Jezusa.

There will also be references to that earlier story, which prepared the way for the coming of Jesus.

Skąd Łukasz czerpał te wszystkie dane?

Where did Łukasz get all this data from?

Oczywiście też doskonale wiemy, że pierwsi chrześcijanie

Of course, we also know very well that the first Christians

bardzo skrupulatnie zachowywali głoszone przez apostołów słowo.

They very diligently adhered to the word proclaimed by the apostles.

Ten kerygmat, prawdę o zbawieniu.

This kerygma, the truth about salvation.

A oprócz przekazywanej prawdy wiary i tajemnicy wiary,

And besides the conveyed truth of faith and the mystery of faith,

były też liczne opowiadania o działalności apostołów.

There were also numerous stories about the activities of the apostles.

O wspólnotach przez nich założonych.

About the communities they founded.

Były oczywiście różne źródła.

There were, of course, various sources.

Źródła pochodzące z Jerozolimy, z Cezarei, z Antiochi.

Sources from Jerusalem, from Caesarea, from Antioch.

Ogólne źródło palestyńskie, źródło helenistyczne, czy źródło pawłowe.

General Palestinian source, Hellenistic source, or Pauline source.

Łukasz, to widać zresztą tutaj, to jego wielkie wykształcenie,

Łukasz, it is evident here, this is his great education.

potrafił fantastycznie też te różne źródła łączyć.

He was also fantastic at combining those various sources.

Potrafił dostosowywać język wypowiedzi do wydarzenia.

He was able to adjust his speech according to the event.

Inny styl charakteryzuje na przykład mowę apostoła Piotra do Żydów,

Another style is characterized, for example, by the Apostle Peter's speech to the Jews.

a inny mowy Pawła do Pogan.

And another speech of Paul to the Gentiles.

I tutaj Łukasz bardzo pięknie czerpie właśnie od różnych autorów grecko-rzymskich, retorów,

And here Łukasz beautifully draws from various Greek-Roman authors, rhetoricians,

którzy uczą właśnie umiejętności właściwej wypowiedzi, przekazu treści,

who teach the skills of proper speech and conveying content,

tak żeby były one jak najbardziej zrozumiałe,

so that they are as understandable as possible,

i jak najlepiej przyjęte.

and as well received as possible.

A jednocześnie, aby te różnice stylu, zmiany w stylu były niedostrzegalne dla odbiorcy.

At the same time, these differences in style and changes in style should be imperceptible to the audience.

Także Łukasz w tym swoim przekazie stosuje różne reguły stosowane przez historyków starożytnych,

Also, Łukasz in his message employs various rules used by ancient historians,

między innymi Tukidydesa.

among others Thucydides.

Także dostosowuje wypowiedzi do każdego ze swoich bohaterów.

She also adjusts her speeches to each of her characters.

To była tak zwana sztuka imitacji.

It was so-called imitation art.

Nie chodzi tutaj o to, że te wypowiedzi były wymyślane,

It's not about the fact that these statements were made up,

ale chodzi o to, że to co zostało Łukaszowi przekazane przez naocznych świadków, opowiedziane,

but the point is that what was passed on to Łukasz by eyewitnesses was told,

Łukasz jak najlepiej dostosował do tej narracji, którą zbudował.

Łukasz adapted as best as he could to the narrative he built.

Czyli do tych konkretnych wydarzeń, sytuacji.

So to those specific events, situations.

Mów, czy rozmów.

Speak or talk.

Tak, żeby były to takie teksty bardzo naturalne.

Yes, so that they are very natural texts.

W naturalny sposób przedstawiające nam te wydarzenia,

Naturally presenting these events to us,

w których wielu z nich przecież Łukasz po prostu nie uczestniczył.

in which many of them Łukasz simply did not participate.

A są one przedstawione w sposób bardzo plastyczny, piękny.

They are presented in a very vivid, beautiful way.

Tak jak byłyby one przekazywane przez naocznego świadka.

Just as they would be conveyed by an eyewitness.

Też można zauważyć, że Łukasz zna styl greckiego Starego Testamentu, czyli Septuaginty.

It can also be noticed that Łukasz knows the style of the Greek Old Testament, that is, the Septuagint.

Bo czerpie też z niej taki styl właściwy dla żydowskiego przepowiadania wiary.

Because it also draws from it a style characteristic of Jewish preaching of faith.

Bo to jest oczywiście pierwsze środowisko ewangelizacji.

Because this is obviously the first environment of evangelization.

I dla Łukasza też jest ono znane.

And it is also known to Łukasz.

W jaki sposób dzieje apostolskie,

How do the Acts of the Apostles,

są księgą historyczną, czy są księgą historii.

Are they a historical book, or are they a book of history?

Oczywiście Księga Dziejów nie jest historią pierwotnego Kościoła w sensie ścisłym,

Of course, the Book of Acts is not a history of the early Church in the strict sense.

takim możemy powiedzieć kronikarskim.

We can say chronicle-like.

Tak jak my dzisiaj traktujemy historię.

Just like we treat history today.

Ale jest historią w sensie biblijnym.

But it is a story in the biblical sense.

I co to znaczy?

And what does that mean?

Księga Dziejów Apostolskich jest historią Kościoła w sensie biblijnym,

The Book of Acts is the history of the Church in a biblical sense,

to znaczy, że autor prezentując pewne wydarzenia,

that means that the author, presenting certain events,

też uporządkowane, też wybrane wydarzenia,

also organized, also selected events,

to nie są wszystkie wydarzenia, jak się możemy domyślić,

these are not all the events, as we can guess,

chce przekazać orędzie o Kościele.

I want to convey a message about the Church.

Czyli nie patrzy on z punktu widzenia kronikarza faktów,

So he does not look at it from the perspective of a chronicler of facts,

ale te wydarzenia różne, wydarzenia oczywiście prawdziwe, które miały miejsce,

but these various events, events that were of course true, that took place,

interesują go o tyle, o ile przekazują mu orędzie o Kościele.

He is interested in them to the extent that they convey a message about the Church.

Czyli Łukasz będzie chciał odpowiedzieć na to pytanie, właśnie w tej narracji,

So Łukasz will want to answer this question, precisely in this narrative,

czym jest Kościół, jaka jest jego natura, jaka jest jego misja.

What is the Church, what is its nature, what is its mission?

I oczywiście jest to zupełnie ten sam styl, ten sam sposób, który znajdujemy w Ewangeliach.

And of course, it is exactly the same style, the same way that we find in the Gospels.

Bo Ewangelie też, jak doskonale wiemy, nie opowiadają nam wszystkich wydarzeń z życia Jezusa,

For the Gospels, as we well know, do not tell us all the events from the life of Jesus.

są to wydarzenia wybrane, bardzo konkretnie też przedstawione,

these are selected events, presented very specifically,

dostosowane do całej koncepcji teologicznej danej Ewangelii,

adapted to the entire theological concept of a given Gospel,

ale właśnie w takim też celu, aby przekazać odbiorcy kim jest Jezus,

but precisely for that purpose, to convey to the recipient who Jesus is,

jaka jest jego misja, co się dokonało.

What is his mission, what has been accomplished?

W takim rozumieniu jest to historia.

In this understanding, it is a story.

Historia z punktu widzenia działania Boga w historii człowieka, w historii świata.

The history from the perspective of God's action in the history of man, in the history of the world.

Więc właśnie, nie jest to jakaś fantazja, nie jest to jakieś zmyślenie,

So precisely, it is not some kind of fantasy, it is not some kind of fabrication,

ale opowiedzenie konkretnych wydarzeń z faktów pierwotnej wspólnoty w taki sposób,

but narrating specific events from the facts of the original community in such a way,

żeby one służyły poznaniu prawdy, czym jest Kościół w zamyśle Bożym,

that they may serve to understand the truth of what the Church is in God's plan,

tak że dzieje są takim orędziem, nie tylko dla tego pierwotnego Kościoła,

so that the events are such a message, not only for that primitive Church,

dla którego Łukasz pisał, ale dla wszystkich pokoleń chrześcijan,

for which Łukasz wrote, but for all generations of Christians,

dla wszystkich pokoleń misjonarzy, apostołów, którzy stali się następcami dwunastu

for all generations of missionaries, apostles, who have become successors of the twelve

i po dzień dzisiejszy wykonują to samo dzieło.

And to this day, they continue to carry out the same work.

Tak że Kościół to dzieło, które jest w tej historii.

So the Church is a work that is in this history.

Dzieło Jezusa Chrystusa, dzieło Ducha Świętego żyje nieustannie i działa

The work of Jesus Christ, the work of the Holy Spirit lives continuously and acts.

i kontynuuje tę samą misję, którą otrzymał na początku.

And he continues the same mission he received at the beginning.

Stąd też to dzieło jest dla nas tak bardzo, bardzo aktualne.

Hence, this work is very, very relevant for us.

I w związku z tym możemy sobie tutaj uświadomić rzecz niesamowicie piękną,

And in connection with this, we can realize something incredibly beautiful here,

taki zabieg, który dokonał Ewangelista Łukasz w całej tej podwójnej nowości,

such a procedure that the Evangelist Luke carried out throughout this double novelty,

który dokonał Ewangelista Łukasz w całej tej podwójnej nowości,

which Evangelist Luke accomplished in all this double novelty,

w tej narracji Ewangelii i dziejów apostolskich.

in this narrative of the Gospel and the Acts of the Apostles.

A mianowicie ten sposób mówienia, działania, zachowania apostołów Piotra i Pawła

Namely, this way of speaking, acting, and behaving of the apostles Peter and Paul.

jest zupełnie tożsamy z tym wszystkim, co powiedział, co uczynił, czego dokonał Jezus.

It is completely identical to everything he said, what he did, what Jesus accomplished.

I to Łukasz czyni bardzo, bardzo świadomie.

And Łukasz does it very, very consciously.

Kiedy na przykład patrzymy na nauczanie, na to, co uczynił Jezus,

For example, when we look at the teaching, at what Jesus did,

kiedy patrzymy na dzieła wskrzeszenia zmarłych, wyrzucania złych duchów, uzdrawiania,

when we look at the works of raising the dead, expelling evil spirits, healing,

to moglibyśmy tak wymiennie sobie tutaj podstawiać imiona Jezusa, Piotra czy Pawła

We could interchangeably substitute the names of Jesus, Peter, or Paul here.

i praktycznie te opowiadania niewiele się od siebie różnią.

And practically these stories differ little from each other.

To co znajdujemy w opisie Ewangelii, to również znajdujemy w opisie dzieł apostolskich.

What we find in the description of the Gospel is also found in the description of the acts of the apostles.

To nam bardzo wyraźnie pokazuje istotny, bardzo istotny fakt,

This clearly shows us an essential, very essential fact,

że dzieło Kościoła, dzieło apostołów stanowi kontynuację życia i misji Jezusa.

that the work of the Church, the work of the apostles is a continuation of the life and mission of Jesus.

Że to nie jest coś odrębnego, ale jest to praktycznie ta sama misja i to samo dzieło.

That it is not something separate, but it is practically the same mission and the same work.

Kościół jest przedłużeniem działalności Jezusa w świecie.

The Church is an extension of Jesus' work in the world.

To, że Jezus zakończył swoją ziemską drogę w sensie fizycznym po swojej męce, śmierci, zmartwychwstaniu

That Jesus completed his earthly journey in a physical sense after his suffering, death, and resurrection.

to nie wyczerpuje Jego dzieła, bo rodzi się Kościół.

It does not exhaust His work, because the Church is born.

Kościół doświadcza obecności Zbawiciela dzięki obecności, mocy, działaniu Ducha Świętego.

The Church experiences the presence of the Savior through the presence, power, and action of the Holy Spirit.

Apostołowie są przedłużeniem działalności Jezusa w świecie.

The apostles are an extension of Jesus' activity in the world.

I ta misja trwa. Ona się nie zakończyła.

And this mission continues. It has not ended.

Więc jest to dla nas też niesamowite bogactwo, że św. Łukasz jako autor III Ewangelii Kanonicznej,

So it is also an incredible wealth for us that St. Luke, as the author of the Third Canonical Gospel,

która opowiada nam o życiu, misji Jezusa Chrystusa, kontynuuje to dzieło.

which tells us about the life, mission of Jesus Christ, continues this work.

I chce nam pokazać, że w misji i działalności Kościoła dokonuje się dalej to, co uczynił Jezus.

And He wants to show us that in the mission and activities of the Church, what Jesus did continues to take place.

I my dziś czytając to świadectwo, wsłuchując się w Księgę Dziejów Apostolskich,

And we today, reading this testimony, listening to the Book of Acts,

możemy właśnie doświadczać piękna mocy, siły tej prawdy.

We may be experiencing the beauty of the power, the strength of this truth.

To jest jedno wielkie życie, które pochodzi od Boga.

This is one big life that comes from God.

Bóg objawił nam moc swojego życia i zbawienia w swoim Synu Jezusie Chrystusie

God has revealed to us the power of His life and salvation in His Son Jesus Christ.

i my tej mocy, tego życia możemy doświadczać w misji i działalności Kościoła,

and we can experience this power, this life in the mission and activities of the Church,

który działa i głosi i dokonuje znaki również dziś, w konkrecie naszego życia.

who acts and proclaims and performs signs even today, in the context of our lives.

Dlatego będziemy czytać Księgę Dziejów Apostolskich, aby tym bardziej to sobie uświadomić.

Therefore, we will read the Book of Acts of the Apostles to become even more aware of this.

aby tym bardziej poznać jak od początku działał Kościół i co jest jego naturą, która się nie zmienia.

to better understand how the Church operated from the beginning and what its unchanging nature is.

bo oczywiście zmieniają się czasy, zmieniają się okoliczności, zmieniają się miejsca geograficzne,

because of course times change, circumstances change, geographical locations change,

bo Kościół jest posłany na cały świat.

because the Church is sent into the whole world.

Na cały świat, do różnych ludów i narodów, różnych kultur. Także te różne okoliczności zewnętrzne, one mogą się zmieniać, ale natura Kościoła, jego misja, jego tożsamość, jego duchowy kod DNA pozostaje niezmienny.

To the whole world, to different peoples and nations, different cultures. Also, these different external circumstances may change, but the nature of the Church, its mission, its identity, its spiritual DNA code remains unchanged.

I pochylenie się nad Księgą Dziejów Apostolskich w tym nam może bardzo dopomóc, żeby dopomóc zrozumieć czym jest Kościół, a dzięki temu też możemy bardziej zrozumieć samych siebie jako uczniów Jezusa, jako chrześcijan i jako również wspólnotę.

And studying the Book of Acts can greatly help us to understand what the Church is, and through this, we can also better understand ourselves as disciples of Jesus, as Christians, and as a community.

Bo Kościół jest wspólnotą i to nie tylko tak, że każdy z nas ma swoją osobistą relację z Jezusem.

Because the Church is a community, and it’s not just that each of us has our personal relationship with Jesus.

Ale my żyjemy i działamy jako wspólnota, do której jesteśmy powołani i która przekazuje nam łaskę Jezusa.

But we live and act as a community to which we are called and which conveys to us the grace of Jesus.

Więc tu w tym momencie się zatrzymamy w tej naszej refleksji. Oczywiście to wprowadzenie jeszcze będzie postępować w naszym kolejnym spotkaniu.

So we will stop here at this moment in our reflection. Of course, this introduction will continue in our next meeting.

Powiemy sobie jeszcze o innych wprowadzających elementach mogących dopomóc nam.

We will also talk about other introductory elements that may assist us.

Zrozumieć czym są Dzieje Apostolskie, a już tutaj w tym momencie możemy sobie postawić pytanie o naszą świadomość przynależności do tej historii, o której mówił św. Łukasz.

To understand what the Acts of the Apostles are, we can already at this moment ask ourselves about our awareness of belonging to this history that St. Luke spoke of.

Jak ja jestem częścią tej wspólnoty, tej historii, którą Bóg prowadzi od wieków ze swoim ludem.

How I am a part of this community, this history that God has been leading for centuries with His people.

Pierwszego przymierza, którą objawia w Jezusie i którą kontynuuje w Kościele.

The first covenant, which is revealed in Jesus and which continues in the Church.

To jest też bardzo konkretne moje miejsce.

This is also a very specific place of mine.