#181. James Webb. Teleskop kosmiczny

James Webb Space Telescope, w skrócie JWST, a po polsku Kosmiczny Teleskop, nazwany na cześć dyrektora NASA James Webb, jest już dziewiątym teleskopem w przestrzeni kosmicznej, a trzecim umieszczonym w punkcie Lagrange'a L2.

The James Webb Space Telescope, abbreviated as JWST, and in Polish Kosmiczny Teleskop, named after NASA director James Webb, is already the ninth telescope in outer space and the third placed at the Lagrange point L2.

Naukowcy dostają gigantyczne ilości danych, a media co chwilę rozbrzmiewają nowymi sensacjami.

Scientists receive gigantic amounts of data, and the media constantly echoes new sensations.

Za wyjątkiem teleskopu Hubble'a, który wyniesiony był na orbitę już 33 lata temu, żaden z nich nie cieszył się tak dużym zainteresowaniem.

Except for the Hubble Telescope, which was launched into orbit 33 years ago, none of them has attracted such great interest.

Można nawet posłuchać obrazów przesyłanych przez ten teleskop.

You can even listen to the images transmitted by this telescope.

To, co w tej chwili słyszycie, to sonifikacja obrazu, o którym już mówiliśmy.

What you are hearing right now is the sonification of the image we have already discussed.

W 158 odcinku.

In episode 158.

Tak brzmi kwintet Stefana.

This is how Stefan's quintet sounds.

O nadziejach związanych z eksploracją kosmosu przy pomocy tego teleskopu rozmawiam z profesorem Markiem Bielskim.

I am talking with Professor Marek Bielski about the hopes associated with space exploration using this telescope.

Z którym w nauce XXI wieku spotykamy się już siódmy raz.

With which in the science of the 21st century we are meeting for the seventh time already.

Zapraszam, Borys Gozielski.

I invite you, Borys Gozielski.

Przy mikrofonie Borys Gozielski. Witam serdecznie w kolejnym odcinku podcastu z serii Nauka XXI wieku.

At the microphone is Borys Gozielski. I warmly welcome you to another episode of the podcast series Science of the 21st Century.

Do mikrofonu, do studia zaprosiłem dzisiaj profesora Marka Dymieńskiego. Dzień dobry.

To the microphone, to the studio, I have invited Professor Marek Dymieński today. Good morning.

Dzień dobry Państwu, dzień dobry.

Good morning, ladies and gentlemen, good morning.

Spotykamy się już nie pierwszy raz. Jeśli chcą Państwo zobaczyć poprzednie odcinki, to zapraszam do archiwum.

This is not our first meeting. If you would like to see the previous episodes, I invite you to the archive.

Ale dzisiaj będziemy kontynuować temat, który rozpoczęliśmy rok temu, w sierpniu.

But today we will continue the topic that we started a year ago, in August.

Gdy pojawiły się...

When they appeared...

Gdy pojawiły się pierwsze zdjęcia z teleskopu Jamesa Webba.

When the first images from the James Webb Telescope appeared.

Te zdjęcia były zaskakujące, szokujące i rozmawialiśmy o tym dosyć długo. Może przypomnijmy pokrótce.

These photos were surprising, shocking, and we talked about it for quite a long time. Perhaps let's briefly recap.

To było zdaje się pięć takich dużych fotografii.

There seemed to be five such large photographs.

Pięć dużych zdjęć, tak.

Five large photos, yes.

Ale ja myślę, że trzeba się cofnąć jeszcze troszkę wcześniej. Astronomowie dostali, można powiedzieć, bożonarodzeniowy prezent.

But I think we need to go back a little further. Astronomers got, one might say, a Christmas gift.

25 grudnia 2021 roku został wystrzelony na daleką orbitę.

On December 25, 2021, it was launched into a distant orbit.

Trudno powiedzieć sztuczny satelita, bo on nie krąży wokół Ziemi tak naprawdę, tylko jest zawieszony już w dalekiej przestrzeni kosmicznej.

It's hard to say artificial satellite, because it doesn't really orbit the Earth; it is already suspended in distant space.

Ogromny teleskop o średnicy zwierciadła 6,5 metra.

A huge telescope with a mirror diameter of 6.5 meters.

To było niezwykłe technologiczne przedsięwzięcie.

It was an extraordinary technological endeavor.

Ten ogromny instrument trzeba było tak zaplanować, żeby można go było zwinąć i złożyć tak, żeby się zmieścił w luku rakiety, a następnie, żeby w warunkach kosmicznych mógł się rozłożyć i zacząć funkcjonować.

This huge instrument had to be designed in such a way that it could be rolled up and folded to fit into the rocket's cargo hold, and then, in space conditions, it could unfold and start functioning.

Ja to śledziłem z napięciem od pierwszego momentu, od momentu start tej rakiety do momentu, kiedy właśnie przyszły.

I followed it with excitement from the very first moment, from the moment the rocket launched to the moment when they just arrived.

Te pierwsze zdjęcia, no i teraz cały czas oczywiście się zajmuję analizą danych, które dostarcza nam ten James Webb.

These first pictures, and now of course I am constantly working on analyzing the data provided to us by this James Webb.

Warto przypomnieć, że to zwierciadło, które ma średnicę 6,5 metra jest złożone z 18 elementów.

It is worth recalling that this mirror, which has a diameter of 6.5 meters, is made up of 18 elements.

No i to taka zegarmistrzowska robota można powiedzieć, żeby to po pierwsze zaprojektować, złożyć.

Well, it's a watchmaking job, you could say, to first design it and then assemble it.

Następnie rozłożyć daleko w przestrzeni kosmicznej, a na dodatek jeszcze osłonić go od promieniowania słonecznego.

Then spread it far in outer space, and additionally shield it from solar radiation.

Ta taka pięciowarstwowa osłona tego teleskopu ma rozmiar, nie przesadzam naprawdę, kortu tenisowego.

This five-layer shield of this telescope is the size, I'm not exaggerating, of a tennis court.

I trzeba było to zwinąć i rozwinąć.

And it had to be rolled up and unrolled.

No bo na zdjęciach to on tak nie wygląda.

Well, in the photos he doesn't look like that.

No właśnie.

That's right.

Trzeba to porównać.

It needs to be compared.

Kort tenisowy.

Tennis court.

Ale to zapewnia właśnie bardzo dobrą izolację od promieniowania słonecznego,

But it provides very good insulation from solar radiation.

dlatego że różnica temperatur między różnymi punktami tego teleskopu,

because the temperature difference between different points of this telescope,

no nie teleskopu, ale tego całego urządzenia, tej całej stacji kosmicznej można by powiedzieć,

well, not the telescope, but this whole device, this entire space station you could say,

no waha się od, chociaż to jest zawieszone w pustej przestrzeni kosmicznej,

It does not hesitate, although it is suspended in the empty space of the universe,

od pięćdziesięciu stopni Celsjusza do minus dwustu trzydziestu siedmiu, czy nawet dwustu czterdziestu stopni Celsjusza.

from fifty degrees Celsius to minus two hundred thirty-seven, or even two hundred forty degrees Celsius.

Bardzo blisko już absolutnego zera.

Very close to absolute zero already.

Ta bardzo skomplikowana, wielowarstwowa osłona pozwala na osiągnięcie takich temperatur.

This very complicated, multi-layered shield allows for achieving such temperatures.

No a te temperatury są potrzebne do tego, żeby można było...

Well, these temperatures are necessary so that it can be...

obserwować bardzo dalekie obiekty astronomiczne,

to observe very distant astronomical objects,

które widać nie w widzialnej części widma promieniowania elektromagnetycznego,

which are not visible in the visible part of the electromagnetic radiation spectrum,

tylko w dalekiej podczerwieni.

only in far infrared.

No i wobec tego, żeby rejestrować te bardzo słabe sygnały,

Well, in order to register these very weak signals,

detektor musi być ochłodzony do bardzo niskiej temperatury.

The detector must be cooled to a very low temperature.

Ja myślałem na początku, że...

I thought at first that...

Zresztą on się znajdzie jak gdyby za Ziemią na orbicie równoległej do Ziemi,

Moreover, it will be found as if behind the Earth on an orbit parallel to the Earth,

jak gdyby w odległości od Słońca, no to, że zasłoni to Słońce i że przez to nie będzie oświetlany.

As if at a distance from the Sun, it would block the Sun and therefore not be illuminated.

No nie, ale on nie jest cały czas w cieniu Ziemi, prawda?

Well no, but he isn't always in the shadow of the Earth, right?

Także on też nie jest umieszczony w jednym punkcie,

He is also not placed at one point.

który się znajduje półtora miliona kilometrów od powierzchni Ziemi,

which is located one and a half million kilometers from the surface of the Earth,

ale on też się porusza.

but he also moves.

No tak, on czasem wychodzi i wygląda na to Słońce, czyli ma zaćmienie Słońca przez Ziemię,

Well, he sometimes goes out and looks at the Sun, which means he has a solar eclipse caused by the Earth.

ale czasem się wychyla i wtedy właśnie potrzebna jest ta osłona bardziej.

But sometimes it sticks out, and that's when this shield is needed more.

No też niesamowita jest konstrukcja tego urządzenia, zegarmistrzowskiego takiego właściwie,

Well, the construction of this device is really amazing, quite like a watchmaker's.

bo to jak zegarmistrz coś konstruuje, no to jeszcze może ręką coś tam popchnąć, coś tam zrobić.

Because when a watchmaker constructs something, they can still push something along with their hand, do something there.

Natomiast tutaj, jak tę odległość...

However, here, like this distance...

Wyślemy takie urządzenie, no to nie za bardzo można cokolwiek zrobić.

We will send such a device, so there isn’t much that can be done.

No tu jest ta właśnie ogromna różnica między tym teleskopem Jamesa Webba a Hubblem.

Well, here is the huge difference between the James Webb telescope and Hubble.

No Hubble był...

Well, Hubble was...

Pod ręką.

On hand.

Był pod ręką właściwie, prawda?

He was actually at hand, right?

Nawet trzeba go było, prawda, ulepszać.

It even had to be improved, right?

Był naprawiany.

It was repaired.

Tak, był naprawiany.

Yes, it has been repaired.

Chociaż okazało się, że to strasznie duże koszty były, bodajże, tak?

Although it turned out that the costs were terribly high, I believe, right?

Okropne koszty, okropne koszty.

Terrible costs, terrible costs.

Że to się bardziej opłacało drugim.

That it was more beneficial to others.

Takiego...

Such a...

Takiego powodu, że inżynierowie, którzy przygotowywali zwierciadło,

Such a reason, that the engineers who prepared the mirror,

używali nie tego uniwersalnego systemu miar, tylko amerykańskiego, czyli cale.

They used not the universal system of measures, but the American one, meaning inches.

Czyli cale pomylili z milimetra.

So they messed up everything by a millimeter.

No i to spowodowało różnicę w profilu zwierciadła, który właściwie uniemożliwiał działania tego teleskopu.

And this caused a difference in the mirror profile, which effectively prevented the operation of this telescope.

Tak to było.

Yes, it was.

No i właśnie, jest takie urządzenie.

Well, there is such a device.

No ponad milion kilometrów.

Over a million kilometers.

Wiadomo, że tam nie wyślemy żadnej ekipy, która będzie poprawiać.

It is known that we will not send any team there to make improvements.

No i domyślam się, jak duże napięcie towarzyszyło tym osobom, które śledziły kolejne etapy otwierania się tego urządzenia.

Well, I can imagine how much tension accompanied those people who followed the subsequent stages of this device opening up.

Tak.

Yes.

No bo to taka trochę pozytywka, tak?

Well, it's a bit like a music box, right?

Tak.

Yes.

Nagle się otwierała w kosmosie i...

Suddenly it opened up in space and...

Tak.

Yes.

Tylko bardzo skomplikowana.

Only very complicated.

Tak.

Yes.

No i te wszystkie lustra musiały się dopasować.

And all those mirrors had to match.

No właśnie.

Exactly.

I chyba żadnej awarii nie było, prawda?

And there wasn't any failure, right?

Odpukać nie było żadnej awarii.

Knock on wood, there hasn't been any malfunction.

Od samego początku te wszystkie elementy, które były wykorzystywane do tego, żeby ten teleskop tak naprawdę rozłożyć w przestrzeni kosmicznej zadziałały fantastycznie.

From the very beginning, all those elements that were used to actually deploy this telescope in space worked fantastically.

To jest naprawdę niesamowity sukces technologiczny.

This is truly an amazing technological success.

Ale trzeba też powiedzieć, że NASA nauczona przez błędy przy konstrukcji Hubble'a,

But it must also be said that NASA, taught by its mistakes in the construction of Hubble,

bardzo dokładnie i systematycznie sprawdzała wszystkie systemy wielokrotnie, w bardzo trudnych i różnych warunkach.

She very carefully and systematically checked all systems multiple times, in very difficult and varying conditions.

Także jednak błędy uczą.

However, mistakes teach as well.

Lekcja odrobiona.

Homework done.

Błędy uczą.

Mistakes teach.

I też chyba zmiana funkcji tego teleskopu.

And I think there is also a change in the function of this telescope.

Mam wrażenie, że wiele ludzi było rozczarowanych, no jak to podczerwień, to nie będziemy widzieć prawdziwych obrazków, tylko jakieś podczerwone, prawda?

I have the impression that many people were disappointed, well, if it's infrared, we won't see real images, just some infrared ones, right?

Tak.

Yes.

Wydawało się, że to będzie bardzo słabe.

It seemed that it would be very weak.

Tak.

Yes.

Jeszcze przed otrzymaniem tych pierwszych zdjęć.

Even before receiving those first photos.

I że nie będzie to jakoś, to może dla naukowców będzie dobre, natomiast dla zwykłego człowieka...

And that it won't be a certain way, it may be good for scientists, but for an ordinary person...

Żeby popatrzeć na zdjęcie.

To look at the photo.

Nie będzie na co patrzeć, prawda?

There won't be anything to look at, right?

Tak.

Yes.

A okazało się, że to jest wynik też doświadczeń poprzednich teleskopów, prawda?

And it turned out that this is also the result of the experiences of previous telescopes, right?

No, Hubble już nam pokazał kilka zdjęć.

No, Hubble has already shown us some pictures.

Chociaż Hubble jako teleskop nie był przygotowywany do obserwacji w zakresie podczerwieni, ale zbliżał się do tego zakresu i wobec tego te zdjęcia Hubble'a, które w tym zakresie można było oglądać i można było analizować, no pokazały, że to będzie niezwykłe bogactwo nowych danych.

Although Hubble was not designed as a telescope for infrared observations, it was approaching that range, and as a result, the Hubble images that could be viewed and analyzed in this range showed that it would provide an extraordinary wealth of new data.

No i rzeczywiście.

Well, indeed.

I rzeczywiście jest.

And it really is.

Tak.

Yes.

No Hubble jeszcze jest na orbicie, jeszcze działa.

The Hubble is still in orbit, it's still functioning.

Tak, tak, tak.

Yes, yes, yes.

Nie, Hubble jeszcze jest potrzebny.

No, Hubble is still needed.

Oczywiście dlatego, że głównie z tego powodu, że on jednak widzi w tym optycznym obszarze i tam też ciągle świadczy zmienia.

Of course, that is mainly because he does see in this optical area and there he continues to change his services.

Ten daleki, prawda?

That's far away, right?

Cały czas coś odkrywamy i cały czas coś się tam dzieje.

We are constantly discovering something and something is always happening there.

To nie jest tak, że Hubble chociażby przez minutę nie obserwuje, prawda?

It's not that Hubble isn't observing, even for a minute, right?

No cały czas jest wykorzystywany.

Well, it is being used all the time.

Cały czas jest wykorzystywany.

It is being used all the time.

I są już policzone, bo tak do 2030 roku bodajże on jeszcze stanie działać.

And they are already counted, because he will probably stop working by 2030.

No, ale to jeszcze parę lat.

No, but that's still a few years away.

Jeszcze trochę.

A little more.

Jeszcze parę lat.

A few more years.

I planowane są kolejne misje, kolejnych teleskopów.

More missions of other telescopes are planned.

Tak, tak.

Yes, yes.

Ale skupmy się w tej chwili na Jamesie Webbie, bo tak się o nim pieszczotliwie mówi chyba. To był jeden z dyrektorów NASA bodajże, prawda?

But let's focus on James Webb right now, because that's how he is affectionately referred to, I believe. He was one of the directors of NASA, if I'm not mistaken, right?

Tak. Długoletni dyrektor NASA.

Yes. Long-time NASA director.

Te zdjęcia, które mogliśmy zobaczyć i o których rozmawialiśmy rok temu.

The photos that we were able to see and discuss a year ago.

Rok temu, tak.

A year ago, yes.

8 sierpnia bodajże, bo wtedy było chyba ogłoszenie, czy 7 sierpnia.

On August 8th, I think, because there was probably an announcement then, or August 7th.

To one obiegły świat i jednak wszyscy się zachwycili nimi, no bo jednak nowe spojrzenie i mimo, że to podczerwień, no to jednak obrazy były niesamowite.

They circled the world, and yet everyone was enchanted by them, because it was a new perspective, and even though it was infrared, the images were incredible.

Tak, obrazy były niesamowite i może warto się skoncentrować na takich trzech dziedzinach, których Webb, tak jak wszyscy oczekiwali z poprzednich doświadczeń,

Yes, the images were amazing and it may be worth focusing on three areas that Webb, as everyone expected from previous experiences,

zwykle tak bywa, że jak się otwiera nowe okno, jak to mówimy w astronomii, na świat, to zyskujemy bardzo dużo nowych informacji.

It is usually the case that when we open a new window, as we say in astronomy, to the world, we gain a lot of new information.

No warto tutaj wspomnieć chociażby o takim przełomowym momencie dla rozwoju astronomii Galileusz, prawda?

Well, it's worth mentioning such a groundbreaking moment for the development of astronomy as Galileo, right?

Który od tego prymitywnego, aczkolwiek niezwykle subtelnego instrumentu, jakim jest ludzkie oko, do prowadzenia różnego rodzaju obserwacji,

Which, from this primitive yet incredibly subtle instrument known as the human eye, is used for conducting various kinds of observations,

prawda?

right?

Tak.

Yes.

Nie tylko w dzień, ale również w nocy przeszedł do teleskopu, pierwszego teleskopu i to, co zobaczył, było niezwykle fascynujące.

Not only during the day, but also at night he went to the telescope, the first telescope, and what he saw was extraordinarily fascinating.

No potem przejście od optycznej części widma, które widzimy my sami, do radio. Jak świat wygląda w falach radiowych.

Well then, the transition from the optical part of the spectrum that we see ourselves to radio. How the world looks in radio waves.

To był kolejny niezwykły etap i niezwykłe odkrycia.

It was another extraordinary stage and extraordinary discoveries.

No a później ten zagadkowy taki moment.

Well, then there's that mysterious moment.

Już właściwie prawie, że nam współczesny.

He is already practically contemporary.

Obserwacje z sztucznych satelitów Ziemi.

Observations from artificial satellites of Earth.

Atmosfera ziemska pochłania promieniowanie rentgenowskie i krótsze, na szczęście.

The Earth's atmosphere absorbs X-ray radiation and shorter wavelengths, fortunately.

I wobec tego, żeby je móc obserwować, no trzeba było umieścić taki teleskop na satelicie.

And in order to observe them, it was necessary to place such a telescope on a satellite.

No i pamiętam, jestem wystarczająco już dorosły, żeby pamiętać o tym.

Well, I remember, I'm already old enough to remember that.

Żeby pamiętać takie zamierzchłe czasy, kiedy w środowisku astronomów toczyły się zażarte dyskusje.

To remember such distant times when fierce discussions were taking place among astronomers.

Czy warto tracić, nie wiem, tam kilkadziesiąt milionów dolarów na to, żeby zbudować teleskop rentgenowski i wysłać go w przestrzeń kosmiczną.

Is it worth spending, I don't know, several dozen million dollars to build an X-ray telescope and send it into space?

I co my zobaczymy?

And what will we see?

Dzieciary rentgenowskie.

X-ray kids.

Żeby nie wyobrażał wtedy jeszcze, jakie bogactwo nowych zjawisk i nowych obiektów odkryje teleskop rentgenowski.

So that he couldn't yet imagine what a wealth of new phenomena and new objects the X-ray telescope would discover.

I tak też jest teraz, co się dzieje z teleskopem Webb'a.

And so it is now, what is happening with the Webb telescope.

Z tych kilku takich ważnych dziedzin, w których web dostarcza moim zdaniem niezwykle cennych i niezwykle ważnych obserwacji,

From these few important areas, in which the web provides, in my opinion, extremely valuable and crucial insights,

które mogą pomóc nam w odpowiedzi na kilka czy też nawet kilkanaście bardzo ważnych pytań, które frapują środowisko astronomiczne.

which can help us answer several or even a dozen very important questions that intrigue the astronomical community.

No może zacznijmy od tego, z czym ja jestem bezpośrednio związany i zainteresowany, czyli obserwacje bardzo dalekiego wszechświata, obserwacje pierwszych młodziutkich galaktyk.

Well, let's start with what I am directly involved with and interested in, which is the observation of the very distant universe, the observation of the first young galaxies.

No i oczywiście z tym związane jest pytanie, na które od wielu lat już czekamy na odpowiedź, co to jest takiego ciemna materia i co to jest takiego ciemna energia.

And of course, related to this is the question we have been waiting for an answer to for many years: what is dark matter and what is dark energy?

Te pierwsze galaktyki, które obserwujemy przyniosły jedno takie niezwykle istotne i ważne i ciekawe pytanie, mianowicie we wszystkich tych galaktykach już są bardzo masywne czarne dziury.

The first galaxies we observe have brought one extremely important, significant, and interesting question, namely that in all these galaxies there are already very massive black holes.

Takie, których masa tych czarnych dziur jest porównywalna.

Those whose mass of these black holes is comparable.

Porównywalna do masy całej galaktyki.

Comparable to the mass of an entire galaxy.

I teraz stojemy przed dwoma pytaniami.

And now we are faced with two questions.

Po pierwsze, skąd te czarne dziury się wzięły?

First of all, where did these black holes come from?

Jak one powstały w trakcie tego pierwszego miliarda wieków wszechświata?

How did they come about during the first billion years of the universe?

Na to pytanie nie mamy odpowiedzi do tej pory.

We do not have an answer to this question so far.

Nie wiadomo, jak to było.

It is unknown how it was.

A drugie pytanie, które jest z tym związane, co było pierwsze?

And the second question, which is related to this, what came first?

Czy galaktyka, czy czarne dziury?

Galaxy or black holes?

Czy galaktyki zaczęły?

Did galaxies begin?

Czy galaktyki zaczęły się tworzyć wokół tych supermasywnych czarnych dziur?

Did galaxies begin to form around these supermassive black holes?

Czy też te supermasywne czarne dziury są elementem ewolucji tych pierwszych galaktyk?

Are these supermassive black holes also a part of the evolution of those first galaxies?

I na to pytanie też nie mamy jeszcze odpowiedzi.

We also do not have an answer to that question yet.

No bardzo ciekawe, dotyczące tych bardzo wczesnych etapów ewolucji wszechświata, których niestety nie jesteśmy w stanie obserwować.

Well, it's very interesting, concerning these very early stages of the universe's evolution that unfortunately we are unable to observe.

Ani nawet nie wygląda na to, żebyśmy wiedzieli, jak możemy sięgnąć.

It doesn't even look like we know how we can reach it.

Aż tak hen daleko.

So far away.

Wszystko rozegra się przez dobranie odpowiedniego, teoretycznego modelu z obserwacjami, którymi dysponujemy w tej chwili.

Everything will unfold through the selection of the appropriate theoretical model with the observations we currently have.

No ale odkrycia, które mogą przyjść na podstawie tych zdjęć, no to wymagają też przemyślenia, pracy.

Well, the discoveries that may come based on these photos also require reflection and effort.

To nie jest tak, że to natychmiast, prawda, że od razu widać.

It's not like it's immediate, right, that it's visible right away.

Nie, nie, nie.

No, no, no.

Widzimy coś zaskakującego.

We see something surprising.

Tak jak patrzymy bardzo daleko, ale patrzymy też bardzo blisko.

Just as we look very far away, we also look very closely.

Znaczy, jeśli można powiedzieć, że blisko, to jest 26 tysięcy lat świetlnych, czyli w centrum naszej galaktyki.

I mean, if one can say it's close, it's 26 thousand light-years away, which is in the center of our galaxy.

Tak, tak.

Yes, yes.

I zastanawiamy się, do niedawna nie wiedzieliśmy, że tam jest czarna dziura.

And we wonder, until recently we didn't know that there was a black hole there.

Teraz już wiemy.

Now we know.

Tak, z całą pewnością.

Yes, for sure.

Z całą pewnością.

Certainly.

Ale pojawiają się też jakieś dziwne obiekty wokół tej czarnej dziury, czyli G1 do G6.

But there are also some strange objects appearing around this black hole, namely G1 to G6.

Tak są nazwane na razie.

They are named that way for now.

No, znaczy pierwsze z takich dość zaskakujących.

Well, it means the first of such rather surprising ones.

Wyników tych obserwacji, środka naszej galaktyki, to jest to, że tam są młode gwiazdy.

The result of these observations of the center of our galaxy is that there are young stars there.

Wszyscy, znaczy w tym środowisku astronomów, którzy interesowali się tym, co się tam dzieje,

Everyone, meaning in this environment of astronomers who were interested in what was happening there,

wydawało się, że tam będą tylko bardzo stare gwiazdy.

It seemed that there would only be very old stars there.

No tak, bo najbliżej centrum galaktyki powinny być te, które najdłużej się do niej przybliżały.

Well, that's because the ones that have been approaching it the longest should be the closest to the center of the galaxy.

Tak się wydawało.

It seemed that way.

Tak, tak.

Yes, yes.

A okazuje się, że tam się tworzą.

And it turns out that they are being created there.

A okazuje się, że tam są młode.

And it turns out that there are young ones there.

Że tam się tworzą.

That they are being created there.

Tworzą również nowe gwiazdy.

They also create new stars.

Także to środowisko jest niezwykle ciekawe.

This environment is also extremely interesting.

To można powiedzieć, że to w pewnym sensie efekt istnienia tej czarnej dziury w środku,

One could say that it is, in a sense, the effect of the existence of that black hole in the middle.

która z jednej strony wchłania wszystko, co jest wokół niej,

which on one side absorbs everything that is around it,

ale również te niektóre gwiazdy, które nieopatrznie zbliżą się za blisko do czarnej dziury, są rozrywane.

but also those certain stars that unwittingly come too close to a black hole are torn apart.

I część tego gazu i tej materii.

And part of this gas and this matter.

Czyli zostaje wyrzucona.

So she gets kicked out.

Nie wpada do czarnej dziury, tylko zostaje wyrzucona.

It doesn’t fall into a black hole, it is ejected instead.

I z tych obłoków powstają potem nowe gwiazdy.

And from these clouds, new stars are born.

Tak sobie to wyobrażamy teraz.

This is how we imagine it now.

Czyli odbija się jak gdyby od tej prędkości przy samej czarnej dziurze.

So it bounces back as if from that speed right at the black hole.

Tak, tak.

Yes, yes.

A część wpada, a część się odbija pewnie.

Some parts get in, while others probably bounce off.

Tak, a część ucieka.

Yes, and part of it is escaping.

To nie odbija się, to nie jest właściwe określenie.

It does not reflect, that is not the correct term.

Ucieka, tak.

She's escaping, yes.

Ciężko też obserwować centrum naszej galaktyki, bo zasłonięte jest masą obiektów.

It is also difficult to observe the center of our galaxy because it is obscured by a mass of objects.

No właśnie, tylko podczerwień.

Exactly, just infrared.

I tylko, no ale pył też nam zasłania chyba i podczerwień też nie przejdzie przez grube warstwy.

And only, well, dust is also blocking us, I suppose, and infrared won't pass through thick layers either.

To tylko właśnie dzięki temu, że te duże teleskopy optyczne zostały przystosowane do obserwacji w zakresie tej bliskiej podczerwieni.

It is only thanks to the fact that these large optical telescopes have been adapted for observations in the near-infrared range.

Dzięki temu możemy tam zaglądać.

Thanks to this, we can peek in there.

Czyli od obserwacji Galileusza, czyli optycznych,

So from Galileo's observations, meaning optical,

Później wysyłaliśmy też teleskopy optyczne.

Later we also sent optical telescopes.

Dowiedzieliśmy się również, że radiowe fale są bardzo bogato reprezentowane i dużo informacji nam dają.

We also learned that radio waves are very richly represented and provide us with a lot of information.

Teraz podczerwień.

Now infrared.

Czy coś już jest nowego planowanego?

Is anything new being planned?

Czy to będziemy się skupiać teraz na tej podczerwieni?

Are we going to focus on this infrared now?

Nie, ja myślę, że teraz będziemy się skupiać na tej podczerwieni przez jakiś czas.

No, I think we will be focusing on this infrared for a while now.

Także tu widać, że ten potok informacji, który dostarcza web jest nieskończony.

It is also evident here that the stream of information provided by the web is endless.

Słuchanie wartki i to zajmie dużo czasu moim zdaniem astronomom, zanim powstanie taki nowy obraz tego, co się tam w tej przestrzeni, w tym wszechświecie dzieje.

Listening to the data will take a lot of time, in my opinion, for astronomers before a new picture of what is happening in that space, in this universe, emerges.

No idąc krok dalej, ten następny ważny dział, w którym web już przyniósł bardzo dużo informacji, to jest pytanie, jak powstają nowe gwiazdy.

So, taking a step further, the next important area in which the web has already provided a lot of information is the question of how new stars are formed.

No i właśnie tu znowu tylko obserwacje w podczerwieni otworzyły nam oczy, można by tak powiedzieć, na to, co się tam dzieje, dlatego, że te nowe gwiazdy powstają w gęstych obłokach pyłu, który w dziedzinie optycznej, znaczy ten zakres optyczny nie penetruje takich obszarów i wobec tego można było tam zajrzeć i zobaczyć, w cudzysłowie, młodziutkie gwiazdy, które są w tej przestrzeni, które są w tej przestrzeni, które są w tej przestrzeni, które są w tej przestrzeni.

And it is precisely here that only infrared observations have opened our eyes, so to speak, to what is happening there, because these new stars are forming in dense clouds of dust, which in the optical domain, meaning that optical range, does not penetrate such areas, and therefore we could peer in and see, in quotation marks, young stars that are in this space, which are in this space, which are in this space, which are in this space.

No i tu też niesłychane zaskoczenie, że tych nowych gwiazd jest bardzo dużo.

And here too, an incredible surprise that there are many new stars.

Ten proces powstawania nowych gwiazd trwa cały czas, z tego, żeśmy sobie zdawali sprawę, ale że będzie ich tak dużo i dzięki temu, że web może je wreszcie obserwować, możemy śledzić.

This process of new star formation is ongoing, which we were aware of, but that there would be so many of them, and thanks to the fact that the web can finally observe them, we can track them.

Jak te bardzo młodziutkie gwiazdy ewoluują i sprawdzać nasze wyobrażenia o tym, jak myśmy sobie wyobrażali ten proces powstawania nowych gwiazd, konfrontować z tym, co teraz widzimy.

How these very young stars evolve and check our assumptions about how we imagined the process of new star formation, confronting them with what we now see.

No w czasie rzeczywistym to się nie da, bo one bardzo długo tak naprawdę powstają, ale możemy spojrzeć na, powiedzmy, młodą gwiazdę i troszkę starszą.

Well, in real-time, it can't be done because they actually take a long time to form, but we can take a look at, say, a young star and a slightly older one.

Nie, więc właśnie dzięki temu, że jest ich tak dużo, widzimy całe pokolenia, prawda?

No, so precisely because there are so many of them, we see entire generations, right?

To nie jest tak, że widzimy tylko młode gwiazdy, które powstały, nie wiem, tam 3 miliony lat temu, ale widzimy cały przekrój, prawda, od tych, które powstały milion lat temu, które powstały 10 milionów lat temu i tak dalej.

It's not that we only see young stars that formed, I don't know, about 3 million years ago, but we see a whole spectrum, right, from those that formed a million years ago, those that formed 10 million years ago, and so on.

No widzimy cały przekrój pokoleniowy tych młodych gwiazd.

Well, we see the entire generational spectrum of these young stars.

W poprzednim odcinku mówiliśmy o tym, jak mały wycinek nieba potrafi obserwować taki teleskop.

In the previous episode, we talked about how a small section of the sky can be observed by such a telescope.

W tej chwili nie pamiętam dokładnie, jaki to jest fragmencik, ale to jest naprawdę szpilka bodajże, czy jak gdybyśmy oddalili dłoń ze szpilką od wzroku, no to ten łepek szpilki to jest mniej więcej taki obszar, jaki obserwujemy.

At the moment, I don't fully remember what fragment it is, but it's really a pin, or if we were to move our hand with the pin out of sight, then the head of the pin represents roughly the area we are observing.

No a mamy wokół siebie jeszcze całą sferę właściwie. Czy my wiemy, gdzie patrzeć, żeby szukać tych najdalszych rejonów? Czy to one są w jednym miejscu zgromadzone?

Well, we actually have a whole sphere around us. Do we know where to look to search for those farthest regions? Are they gathered in one place?

Tak.

Yes.

Czy one są równo rozsiane po całym?

Are they evenly distributed all over?

Tego nie wiemy, bo nie obserwowaliśmy jeszcze nigdy tak naprawdę całej sfery niebieskiej w tych obszarach właśnie podczerwonych.

We don't know that because we have never actually observed the entire celestial sphere in those infrared areas.

Łeb został zaplanowany w taki sposób i tak wybrany obszar nieba, który obserwuję, żeby po pierwsze był to optymalny w tym sensie, że tam nie ma zbyt wiele normalnych gwiazd,

The head was planned in such a way and the area of the sky I observe was chosen so that, first of all, it is optimal in the sense that there are not too many normal stars there.

które po prostu są zbyt...

which are just too...

Zbyt jasne jak na łeba. On musi unikać takich miejsc na niebie. No ale właśnie dzięki temu, że ten łepek szpilki, prawda, można wsadzić niemalże w dowolne miejsce, wybrać ten obszar tak, żeby tam nie przeszkadzały nam obserwacją gwiazdy, które głównie znajdują się w naszej galaktyce. I tak to zostało zaplanowane.

Too bright for a pinhead. He must avoid such places in the sky. But precisely because of that, this pinhead can be inserted almost anywhere, allowing us to choose an area so that it doesn’t interfere with our observation of the stars, which are primarily located in our galaxy. And that’s how it was planned.

Czyli musimy patrzeć prostopadle do naszej galaktyki prawdopodobnie, prawda?

So we probably need to look perpendicularly to our galaxy, right?

Tak.

Yes.

Prawda?

Truth?

Bo jeśli...

Because if...

Patrzymy wzdłuż galaktyki, to właśnie napotkamy na te jasne obiekty.

We look along the galaxy, and that is exactly where we will encounter those bright objects.

Tak, tak.

Yes, yes.

Czyli szukamy najciemniejszego miejsca na niebie.

So we are looking for the darkest spot in the sky.

Szukamy najciemniejszego miejsca.

We are looking for the darkest place.

I tam patrzymy i okazuje się, że wcale tam nie jest tak ciemno.

And there we look, and it turns out that it's not so dark there at all.

Tak, i tam jest za bardzo gęsto.

Yes, and it is too dense there.

Tak, tak jak to widać na zdjęciach, które otrzymaliśmy i soczewkowanie, tutaj widać mnóstwo innych rzeczy.

Yes, just as seen in the photos we received, and the lensing, there are many other things visible here.

Proszę mi powiedzieć, bo od tego czasu, kiedy się spotkaliśmy, pojawiły się nowe zdjęcia oczywiście.

Please tell me, because since the time we met, new photos have of course appeared.

Tak, nowe zdjęcia.

Yes, new photos.

A raczej te zdjęcia, które już były, zostały przeanalizowane bardzo dokładnie i dzięki właśnie analizie takich obiektów, które tu widzimy, tych bardzo, bardzo dalekich gwiazd, które właściwie nawet na tym zdjęciu nie są pełni widoczne.

Rather, the photos that have already been taken have been analyzed very thoroughly, and thanks to the analysis of such objects that we see here, those very, very distant stars, which are not even fully visible in this photo.

Takie drobne, czerwonawe punkciki okazywały się bardzo dalekimi galaktykami.

Such small, reddish dots turned out to be very distant galaxies.

Także ta właśnie...

So, this one...

Właśnie bardzo dokładna analiza tych zdjęć, a właściwie to niedobra fraza, danych, które dostarcza nam ten teleskop, można było wyłowić.

A very thorough analysis of these images, or rather the data provided to us by this telescope, could be extracted.

No bardzo dalekie galaktyki, właśnie te galaktyki, które w tym takim języku astronomicznym obserwujemy przy przesunięciu ku czerwieni 10 i dalej, to znaczy galaktyki,

Well, very distant galaxies, precisely those galaxies that we observe in this astronomical language with a redshift of 10 and beyond, meaning galaxies,

z których światło do nas biegnie jakieś, no prawie 13 miliardów lat.

from which light has been traveling to us for almost 13 billion years.

Czyli to są bardzo dalekie obiekty i to, co jest niezwykle frapujące, to jest to, że te galaktyki wprawdzie różnią się nieco od tych galaktyk bliskich, które obserwujemy w obszarze optycznym, ale są do nich bardzo podobne.

So these are very distant objects, and what is particularly intriguing is that these galaxies, although they differ somewhat from the nearby galaxies we observe in the optical range, are very similar to them.

No i to, o czym już żeśmy mówili.

Well, this is what we have already talked about.

I każda taka galaktyka w środku ma tą supermasywną czarną dziurę.

And each such galaxy has that supermassive black hole in the center.

Jeszcze przypomnę, że na te zdjęcia należy tak patrzeć troszeczkę wiedząc, co widzimy, prawda?

I will remind you that these photos should be looked at a little knowing what we see, right?

Czyli te jasne obiekty, które mają taką rozgwiazdę sześcioramienną, to są gwiazdy, które są bliżej, które są blisko.

So these bright objects that have such a six-pointed star are stars that are closer, that are near.

Natomiast te, które są takimi wydłużonymi obiektami i takimi małymi plamkami.

However, those that are elongated objects and such small spots.

Tak.

Yes.

Czerwonymi lub takimi bardzo ciemno-brązowymi.

Red or very dark brown ones.

Tak, tak.

Yes, yes.

To są te najdalsze obiekty.

These are the farthest objects.

To są te najdalsze obiekty, tak.

These are the farthest objects, yes.

A te właśnie takie przypominające łuki albo jak astronomowie mówią banany, to są właśnie bardzo dalekie galaktyki, które widzimy dzięki efektowi soczewkowania grawitacyjnego.

And those indeed arc-like shapes, or as astronomers call them, bananas, are very distant galaxies that we see thanks to the gravitational lensing effect.

Soczewkowanie, przypomnę, to jest skupianie...

Lensing, I remind you, is the focusing...

Promieni świetlnych.

Ray of light.

Przez obiekty.

Through the objects.

Przez obiekty, które znajdują się między tą bardzo odległą galaktyką a nami.

Through the objects that are located between that very distant galaxy and us.

A teleskopem.

With a telescope.

Występuje zakrzywienie przestrzeni.

There is a curvature of space.

Nie zakrzywienie przestrzeni, zakrzywienie promieni świetlnych.

Not the curvature of space, but the curvature of light rays.

To Einstein właśnie pokazał jeden z pierwszych takich szokujących efektów ogólnej teorii względności.

This was precisely one of the first shocking effects of the general theory of relativity that Einstein demonstrated.

To był efekt zakrzywienia promieni świetlnych w polu grawitacyjnym.

It was the effect of the curvature of light rays in a gravitational field.

I to teraz wykorzystujemy do obserwowania tych bardzo dalekich galaktyk.

And we are now using it to observe those very distant galaxies.

No ale James Webb szuka również egzoplanet na przykład.

But the James Webb is also searching for exoplanets, for example.

No właśnie, to jest ten następny niezwykle frapujący i niezwykle interesujący dział astronomii, który się niezwykle burzliwie w tej chwili rozwija.

Indeed, this is the next incredibly captivating and extremely interesting field of astronomy that is currently developing in a very tumultuous manner.

No i właśnie dzięki temu, że mamy ten wspaniały nowy instrument, możemy nie tylko obserwować, czyli widzieć, widzieć tak naprawdę te egzoplanety,

And it is precisely because we have this wonderful new instrument that we can not only observe, that is, see, actually see these exoplanets.

na co pozwalał już właściwie Hubble, ale one były takie zamglone, a Webb pozwala to widzieć znacznie dokładniej.

Hubble already allowed for this, but the images were so hazy, and Webb allows us to see it much more clearly.

A poza tym, dzięki temu, że Webb posiada szereg instrumentów, które pozwalają na analizowanie światła pochodzącego od tych obiektów, na analizowanie składu atmosfery tych egzoplanet,

Moreover, thanks to Webb having a range of instruments that allow for analyzing the light coming from these objects and analyzing the composition of the atmospheres of these exoplanets,

no i to, co jest niezwykle pociągające, to jest to, że na niektórych jest woda.

Well, what is extremely attractive is that there is water on some of them.

To już wiemy z całą pewnością, że tam jest woda.

We already know for sure that there is water there.

No a jak wiadomo, prawda, no woda to jest taki, przynajmniej tak sobie to wyobrażamy, jest koniecznym warunkiem możliwości powstawania życia.

Well, as we know, right, water is such a, at least that's how we imagine it, a necessary condition for the possibility of life to arise.

Także, ponieważ Webb wśród tych ponad już...

Also, because Webb among those over already...

Pięciu tysięcy egzoplanet, które żeśmy odkryli do tej pory, znaczną część tych planet obserwował i spory procent tych planet pewnie ma wodę na powierzchni.

Out of the five thousand exoplanets we have discovered so far, a significant portion of these planets has been observed, and a considerable percentage of these planets likely have water on their surface.

A można to zobaczyć, jak gdyby, poprzez spektrum, tak?

And can it be seen, so to speak, through the spectrum, right?

Tylko poprzez widmo, oczywiście.

Only through the ghost, of course.

Poprzez widmo.

Through the specter.

To znaczy, nie widzimy tam oceanów na powierzchni tej egzoplanety, ale widzimy, że...

That means we don't see oceans on the surface of this exoplanet, but we see that...

W atmosferze tej planety jest para wodna.

There is water vapor in the atmosphere of this planet.

Dzięki tym obserwacjom możemy się chyba nauczyć, co może nas czekać, bo nie sądzę, żeby to było robione po to, żeby się przenieśli na taką planetę, prawda?

Thanks to these observations, we can probably learn what awaits us, because I don't think this is being done for the purpose of moving to such a planet, right?

Gdybyśmy znaleźli bliźniaczą Ziemi, na przykład, jakąś egzoplanetę, bo możliwe, że to nas czeka, że w końcu zobaczymy taką planetę, prawda?

If we found a twin Earth, for example, some exoplanet, because it's possible that awaits us, that we will finally see such a planet, right?

Nie, no jest już kilka takich planet, które można nazwać bliźniakami.

No, there are already several such planets that can be called twins.

To znaczy, oczywiście żaden z tych teleskopów, ani Hubble, ani Webb, nie jest w stanie obserwować powierzchni tej planety, ale jest w stanie obserwować skład atmosfery.

That means, of course, that neither of these telescopes, neither Hubble nor Webb, is capable of observing the surface of this planet, but they are able to observe the composition of its atmosphere.

No i są takie planety, które tam posiadają wodę i które w atmosferze jest dwutlenek węgla, także bardzo możliwe, że tam już jest życie. Już.

Well, there are planets that have water and carbon dioxide in the atmosphere, so it is very possible that there is already life there. Already.

No już, tylko że kilkukrotnie.

Well, just a few times.

Tylka tysięcy, czy kilka milionów lat temu, bo jeszcze kwestia byłaby ewentualnie przedostanie się tam do tej planety.

Only thousands or perhaps a few million years ago, because there would still be the question of possibly getting there to that planet.

No, to zupełnie science fiction, jak na razie, prawda?

No, it's completely science fiction, for now, right?

A poza tym, z tych obserwacji, które prowadzi Webb, dowiedzieliśmy się, jak wygląda proces powstawania planet, dlatego, że wokół kilku gwiazd, a może nawet już kilkunastu na dzisiaj,

Furthermore, from the observations conducted by Webb, we have learned what the process of planet formation looks like, because around several stars, and maybe even already a dozen as of today,

dlatego, że wokół kilku gwiazd, a może nawet już kilkunastu na dzisiaj,

because of several stars, or maybe even already a dozen as of today,

Webb zauważył to, co nazywamy protoplanetarnym dyskiem, czyli ta faza tworzenia się nowej gwiazdy, której część materiału zostaje na zewnątrz, utworzyła dysk i w tym dysku już widzimy powstające planety.

Webb observed what we call a protoplanetary disk, which is the phase of a new star's formation, where some of the material remains outside, forming a disk, and in this disk, we can already see the forming planets.

A czy on nie powstają w ten sposób, że no te ciężkie, te większe bryłki przyciągają te mniejsze bryłki?

Aren't they created in such a way that the heavier, larger chunks attract the smaller chunks?

To jest kolejny element.

This is another element.

Właśnie jesteśmy w stanie teraz, obserwując może nie te bardzo dalekie, ale te bliskie nam, bliskie Ziemi obiekty,

We are currently able to observe, perhaps not those very distant, but those close to us, close to Earth objects.

znaleźć, odnajdywać takie fragmenty, które pozostały po tym procesie powstawania planet w naszym układzie planetarnym,

to find, to discover such fragments that remained after the process of planet formation in our planetary system,

które pokazują jak ten proces wyglądał.

which show what this process looked like.

No właśnie takie powolne zderzanie się tych drobnych pyłków do powolnego zderzania się większych odłamków, sklejania, no i powstawania w końcu planet.

Exactly this slow collision of small particles to the slow collision of larger fragments, sticking together, and finally the formation of planets.

No część też pewnie spada na tą gwiazdę, prawda?

Well, part of it probably falls on that star, right?

Tak, tak.

Yes, yes.

Ale te, które mają odpowiednią siłę odśrodkową, to utrzymują się na orbicie.

But those that have the appropriate centrifugal force remain in orbit.

Tak, tak.

Yes, yes.

Wydaje się prosta mechanika, że w ten sposób powstają planety.

It seems like a simple mechanics that planets are formed in this way.

Ale to jednak trwało dość długo, zanim zdaliśmy sobie sprawę, jak to tak naprawdę wygląda.

But it actually took quite a long time before we realized what it really looked like.

Jakie jeszcze zdjęcia mogliśmy zobaczyć w ciągu ostatniego roku?

What other photos could we have seen over the past year?

Co takiego wpłynęło inspirująco na Pana na przykład?

What has inspired you, for example?

Mnie ciągle interesuje ten bardzo wczesny wszechświat, więc te bardzo wczesne pierwsze galaktyki.

I am still very interested in that very early universe, so these very early first galaxies.

Ale również trzeba powiedzieć, że no dzięki...

But it also has to be said that, well, thanks...

Dzięki temu, tym obserwacjom Webb'a, no poznajemy coraz to dokładniej proces powstawania nowych gwiazd.

Thanks to this, through Webb's observations, we are getting to know the process of star formation more and more accurately.

Niezwykle interesujący z powodu skomplikowanej dynamiki tego całego układu, jak to się dzieje.

Extremely interesting due to the complicated dynamics of this entire system, as it happens.

No i aktywność tych bardzo młodych pierwszych gwiazd, które no po pierwsze świecą bardzo jasno.

Well, and the activity of those very young first stars, which, first of all, shine very brightly.

Młode, bardzo aktywne, jak zwykle.

Young, very active, as always.

A poza tym...

And besides...

No co się dzieje tam na zewnątrz?

So what's happening out there?

Ta gwiazda musi się jakoś uformować, jakoś utworzyć tą swoją stabilną, wewnętrzną strukturę.

This star needs to somehow form itself, to somehow create its stable internal structure.

I ten proces dynamiczny prowadzi do wyrzucania takich ogromnych strug gazu, które obserwujemy w młodych gwiazdach.

And this dynamic process leads to the ejection of such huge streams of gas that we observe in young stars.

One są wyrzucane w osi, jak gdyby, tak?

They are thrown in the axis, as if, right?

W osi obrotu tej gwiazdy, to znaczy to jest problem, no regulacji prędkości obrotu tej gwiazdy i tego spadającego gazu i pyłu, prawda, bo to są te główne składniki na, w cudzysłowie, powierzchni gwiazdy.

In the axis of rotation of this star, that is to say, this is a problem, well, of regulating the rotation speed of this star and the falling gas and dust, right, because these are the main components on, in quotation marks, the surface of the star.

Czy każda gwiazda się obraca wokół własnej osi?

Does every star rotate around its own axis?

Mnie się wydaje, że tak.

I think so.

Nie ma takich, że po prostu te pyły tak spadają i ona się nie obraca.

There are no such things, that these dust particles just fall and it does not rotate.

Nie, wygląda na to, że to jest...

No, it looks like this is...

Że to jest ciągle obrót.

That it is still a turnover.

Praktycznie rzecz biorąc niemożliwe.

Practically speaking, impossible.

Tak naprawdę, jak się patrzymy na wszechświat, od najmniejszych, prawda, od gwiazd, planet do galaktyk, to wygląda na to, że wszystko się obraca.

In reality, when we look at the universe, from the smallest, right, from stars, planets to galaxies, it seems that everything is in motion.

Wszystko się obraca, ale tak sprytnie, że wygląda na to, że wszechświat jako całość się nie obraca.

Everything is revolving, but so cleverly that it seems as if the universe as a whole is not rotating.

Aha.

Aha.

Czyli te mniejsze elementy składniki.

So the smaller elements are the ingredients.

Tak.

Yes.

Wszystkie się obracają, ale wszechświat jako całość się nie obraca.

Everything rotates, but the universe as a whole does not rotate.

Czyli suma wypadkowa tych wszystkich obrotów...

So the resultant sum of all these rotations...

Tak, jest jakoś...

Yes, it is somehow...

Jest zero, tak?

It's zero, right?

Tak, jest.

Yes, it is.

Musimy mieć jakiś punkt odniesienia też, no bo być może ten nasz wszechświat też się jakoś obraca, ale względem czego, prawda?

We need to have some reference point too, because perhaps our universe is also rotating in some way, but in relation to what, right?

No coś do głębokich filozoficznych problemów.

Well, something about deep philosophical problems.

Poza ten horyzont ciągle nie możemy zajrzeć i nic tam nie widać.

Beyond that horizon, we still cannot glimpse and nothing is visible there.

Nie da się tak spojrzeć w taką, no gdybyśmy na tym zdjęciu jeszcze, czyli na tej główce szpilki spojrzeli jeszcze głębiej w takie ciemne rejony, to też byśmy zobaczyli pewnie coś tam, prawda?

You can't look at it like that, well, if we looked even deeper into the dark areas in this picture, meaning on the tip of the pin, we would probably see something there too, right?

I w końcu może zobaczylibyśmy granicę wszechświata z takim napisem, tu koniec jest.

And finally, we might see the edge of the universe with such a sign, here is the end.

Nie no, widzisz pan, granicę wszechświata w pewnym sensie my już widzimy.

No, you see, sir, we are already seeing the boundary of the universe in a certain sense.

No taka analogia, prawda?

Well, that's quite an analogy, isn't it?

Jak patrzymy na słońce, to nie możemy zajrzeć...

When we look at the sun, we cannot peek...

Zajrzeć do centrum słońca, prawda? Nie wiemy co się tam dzieje.

To peek into the center of the sun, right? We don’t know what’s happening there.

Wiemy z analizy, prawda, fizycznych procesów, ale zajrzeć tam nie możemy.

We know from the analysis, right, of physical processes, but we cannot look there.

Nie możemy dlatego, że ta zewnętrzna powierzchnia słońca to jest tak naprawdę plazma.

We can't because that outer surface of the sun is actually plasma.

To nie jest gaz neutralnych atomów, tylko to są zbiór właściwie protonów i elektronów tak naprawdę.

It is not a gas of neutral atoms, but rather a collection of protons and electrons, actually.

Taka bardzo gorąca...

So very hot...

Gorąca chmura wodoru.

Hot cloud of hydrogen.

No i w takiej chmurze średnia droga swobodna fotonu jest bardzo niewielka.

Well, in such a cloud, the average free path of a photon is very small.

I wobec tego tak jak w mgłenie potrafimy zajrzeć głęboko, tak samo na słońce nie możemy popatrzeć bardzo głęboko.

And therefore, just as we can look deeply into mist, we cannot look very deeply at the sun.

I tak się też dzieje z całym wszechświatem.

And this is also happening with the entire universe.

Dlatego, że jest taki obszar mgły, poza który w obszarze optycznym falami,

Because there is an area of fog, beyond which in the optical wave area,

elektromagnetycznymi zajrzeć nie możemy.

we cannot look into electromagnetic ones.

On jest bardzo daleko.

He is very far away.

To jest obszar, który powstał jakieś 300 tysięcy lat po Wielkim Wybuchu,

This is an area that formed about 300,000 years after the Big Bang,

kiedy wszechświat ostudził się na tyle, że powstały neutralne atomy.

when the universe cooled down enough for neutral atoms to form.

Wiemy kiedy to nastąpiło mniej więcej.

We know roughly when it happened.

No i dalej falami elektromagnetycznymi nie jesteśmy w stanie zajrzeć.

Well, we still can't look inside with electromagnetic waves.

Być może...

Maybe...

Być może, być może, kiedyś w dalekiej przyszłości będziemy mogli zajrzeć tam korzystając z neutrin.

Perhaps, perhaps, someday in the distant future we will be able to take a look there using neutrinos.

Dlatego, że neutrina mogą przenikać ten obszar głębiej.

Because neutrinos can penetrate this area deeper.

Tak jak możemy zajrzeć do tego, co się dzieje na Słońcu, obserwując neutrina, które ze Słońca dochodzą na Ziemię,

Just as we can look into what is happening on the Sun by observing neutrinos that reach Earth from the Sun,

tak też będziemy mogli, mam nadzieję, kiedyś w bardzo długim czasie,

so we will be able to, I hope, someday in a very long time,

w bardzo odległej przyszłości, zajrzeć na ten początek Wszechświata,

in a very distant future, to take a look at this beginning of the Universe,

korzystając z obserwacji neutrinowych.

using neutrino observations.

Jeszcze jedno pytanie na koniec.

One more question at the end.

Czy niedawne w sumie odkrycie fal grawitacyjnych, potwierdzenie, że one istnieją,

Is the recent discovery of gravitational waves, the confirmation that they exist,

czy tutaj wnosi coś nowego do obserwacji Wszechświata?

Does it bring anything new to the observation of the Universe?

Czy możemy teraz obserwować tak, jak w falach elektromagnetycznych obserwujemy?

Can we observe now, as we do with electromagnetic waves?

Tak się składa.

It just so happens.

Tak się składa, że teraz żyje w takim rozdwojonym świecie.

It so happens that I now live in such a divided world.

Dlatego, że jest z jednej strony ten strumień nowych danych, które przynosi James Webb,

Because there is, on one hand, this stream of new data brought by James Webb,

a z drugiej strony zaczął się kolejny etap obserwacji fal grawitacyjnych.

On the other hand, another stage of observing gravitational waves has begun.

LIGO pracuje pełną parą i dostarcza nam nowych danych.

LIGO is working at full speed and providing us with new data.

Bo to jest zupełnie nowy obszar, prawda? To nie są fale elektromagnetyczne, to jest coś zupełnie innego.

Because this is a completely new area, right? These are not electromagnetic waves, this is something entirely different.

To jest trzęsienie się w przestrzeni, prawda?

It's shaking in space, right?

Tak, tak.

Yes, yes.

Te fale przestrzeni do nas docierają.

These waves of space are reaching us.

Ta galareta, o której kiedyś tam też...

That jelly, which at some point there too...

Tak, tak, tak, żeśmy wspominali, tak jak to jest.

Yes, yes, yes, we've mentioned it, just as it is.

Oczywiście fale grawitacyjne pozwolą nam sięgać głębiej, dlatego, że one przenikają przez ten obszar, który jest mgłą dla fal elektromagnetycznych

Of course, gravitational waves will allow us to reach deeper, because they penetrate through the area that is a fog for electromagnetic waves.

i być może, jeżeli kiedyś w końcu uda nam się zaobserwować takie tło fal grawitacyjnych, takie niesłychanie długie fale,

and perhaps, if we eventually manage to observe such a background of gravitational waves, such incredibly long waves,

które powstały bardzo wcześnie po Wielkim Wybuchu, to będziemy mogli dowiedzieć się czegoś więcej o tym, co się tam działo.

which formed very early after the Big Bang, we will be able to learn more about what was happening there.

Ciągle mówimy o Wielkim Wybuchu, ciągle mówimy o prapoczątku, tak zwanym.

We keep talking about the Big Bang, we keep talking about the so-called primordial beginning.

Tak, ciągle mówimy o prapoczątku, tak. Ale to jeszcze trochę potrwa.

Yes, we are still talking about the primordial beginning, yes. But it will take a little longer.

Chociaż to pewnie nie był wybuch wcale tylko.

Although it probably wasn't an explosion at all, just.

Nie, nie, oczywiście, oczywiście. To jest taka metafora, prawda?

No, no, of course, of course. It's such a metaphor, right?

Początek, a co na końcu, to też jest ciekawe. Czy to jest...

The beginning, and what is at the end, is also interesting. Is it...

Ja myślę, że nie zaskakujmy tego wypadku dzisiaj.

I think we shouldn't be surprised by this accident today.

No, w każdym razie bardzo dziękuję za dzisiejszą wizytę, za podzielenie się swoimi doświadczeniami.

Well, anyway, thank you very much for today's visit and for sharing your experiences.

Pan profesor Marek Demiański był moim gościem. Dziękuję bardzo.

Professor Marek Demiański was my guest. Thank you very much.

Dziękuję.

Thank you.

To był 181. odcinek podcastu z serii Nauka XXI wieku.

It was the 181st episode of the podcast from the series Science of the 21st Century.

Jeśli chcesz, żeby powstawały kolejne odcinki, to zostań jednym z darczyńców, wpłacając dowolną kwotę na konto osobiste,

If you want new episodes to be created, become one of the donors by contributing any amount to the personal account.

deklarując comiesięczne wsparcie również na konto osobiste lub w serwisie patronite.pl.

declaring monthly support also to a personal account or on the patronite.pl website.

Jest też możliwość wsparcia w bitcoinach. Wszystkie te sposoby opisane są na stronie podcasty.info-nauka.

There is also the possibility of support in bitcoins. All these methods are described on the website podcasty.info-nauka.

Podcasty pisane przez...

Podcasts written by...

Do grona patronów poprzez patronite.pl dołączyli ostatnio 4 maja anonimowy słuchacz deklarujący kwotę 5 zł miesięcznie.

On May 4th, an anonymous listener who pledged an amount of 5 PLN per month recently joined the group of patrons through patronite.pl.

Witam serdecznie.

Hello warmly.

17 maja w mojej urodziny Elbisias 10 zł miesięcznie. Bardzo dziękuję za ten prezent urodzinowy. Naprawdę bardzo mnie cieszy.

On May 17th, for my birthday, Elbisias gave me 10 PLN a month. Thank you very much for this birthday gift. It truly makes me very happy.

31 maja Marcin Pilarczyk deklarując 5 zł miesięcznie. Dziękuję Marcin.

On May 31, Marcin Pilarczyk declared 5 zloty per month. Thank you, Marcin.

6 czerwca Madzia i Adam dołączyli z kwotą 5 zł miesięcznie.

On June 6, Madzia and Adam joined with an amount of 5 PLN per month.

Witam Was serdecznie i bardzo się cieszę, że oboje słuchacie, bo to rzadki wypadek, że dwie osoby słuchają tego samego podcastu, które są blisko siebie.

I warmly welcome you and am very happy that both of you are listening, as it is a rare occurrence for two people close to each other to listen to the same podcast.

Także pozdrawiam Was gorąco.

I also send you warm greetings.

26 czerwca użytkownik o pseudonimie MRE zadeklarował 10 zł miesięcznie. Witam serdecznie i dziękuję bardzo.

On June 26, a user with the nickname MRE declared 10 PLN monthly. Greetings and thank you very much.

13 lipca Marcin Pilarczyk podwyższył kwotę miesięcznego wsparcia do 10 zł. To zawsze można zrobić. Bardzo mi miło z tego powodu Marcin. Dziękuję bardzo.

On July 13, Marcin Pilarczyk increased the amount of monthly support to 10 PLN. That can always be done. I am very pleased about this, Marcin. Thank you very much.

Najhojniejsi z patronów to

The most generous patrons are

Tomek Faber, Dorota Kozielska, Andrzej Lach, Ireneusz Luśnia, Jakub Mamelski, Żenia Matesza, Gniewko Ostrowski, Piotr Panek, Piotr Prochenka, Marek Puczkarski, Michał Skrzypek, Łukasz Słabicki.

Tomek Faber, Dorota Kozielska, Andrzej Lach, Ireneusz Luśnia, Jakub Mamelski, Żenia Matesza, Gniewko Ostrowski, Piotr Panek, Piotr Prochenka, Marek Puczkarski, Michał Skrzypek, Łukasz Słabicki.

Filip Socha, Tomasz Stasiak, Maurycy Stawujak, Daniel Świrski, Karol Wezik, Łukasz Wołowiec i kilku patronów, którzy chcą pozostać anonimowi.

Filip Socha, Tomasz Stasiak, Maurycy Stawujak, Daniel Świrski, Karol Wezik, Łukasz Wołowiec, and several patrons who wish to remain anonymous.

Na konto osobiste otrzymałem wpłaty 29 maja z Przemyśla 10 zł. Bardzo dziękuję. 9 czerwca 5 zł z Kędzierzyna Koźla. 12 czerwca 10 zł z Gdańska.

I received deposits on my personal account on May 29 from Przemyśl of 10 PLN. Thank you very much. On June 9, there was 5 PLN from Kędzierzyn Koźle. On June 12, 10 PLN from Gdańsk.

I 50 zł z Torunia. Pozdrawiam Was serdecznie.

I have 50 zł from Toruń. I send you warm greetings.

Ponownie z Gdańska. I 27 lipca 10 zł z Przemyśla.

Again from Gdańsk. And on July 27, 10 zł from Przemyśl.

Nie wiem, które z tych wpłat są takie stałe, z zleceniem stałym, bo nie dostaję takich informacji, dlatego czytam wszystkie.

I don't know which of these payments are permanent, with a standing order, because I don't receive such information, so I read all of them.

No ale widać, że tutaj są po prostu zrobione zlecenia stałe i bardzo mi miło, że zadeklarowaliście takie wpłaty na konto osobiste.

Well, it is clear that there are just regular orders made here, and I am very pleased that you have declared such payments to a personal account.

Bardzo mi miło z tego powodu. Bardzo się cieszę i bardzo dziękuję.

I am very pleased because of that. I am very happy and I thank you very much.

Kolejna możliwość to Paypal.

Another option is PayPal.

Bezpośrednio, bo można wpłacać na Paypal również poprzez patronite.pl, ale ja od jakiegoś czasu mówiłem, że można również bezpośrednio do mnie wpłacać na Paypal.

Directly, because you can also make deposits to PayPal through patronite.pl, but I've been saying for a while that you can also make deposits directly to me on PayPal.

I takie wpłaty cykliczne, które są zadeklarowane i które są opisane w ten sposób na Paypalu, tym razem posłużę się imionami.

And such recurring payments, which are declared and described this way on Paypal, this time I will use names.

Wpłacają Mirosław 5 zł miesięcznie.

Mirosław pays me 5 zł per month.

Sebastian 10 zł miesięcznie.

Sebastian 10 zł per month.

I Denis 20 zł miesięcznie.

I Denis 20 zlotys per month.

Bardzo dziękuję za wszystkie wpłaty, ale proszę o więcej.

Thank you very much for all the contributions, but please give more.

Ze statystyk wynika, że każdego odcinka słucha znacznie więcej słuchaczy.

Statistics show that each episode is listened to by significantly more listeners.

Wsparcie już od 3 zł to nie jest duży wydatek, a bardzo pomaga w tworzeniu kolejnych odcinków.

Support starting from 3 PLN is not a large expense and it really helps in creating further episodes.

Nie tylko dlatego, że ta kwota pomnożona przez liczbę słuchaczy stanowi naprawdę realne.

Not only because this amount multiplied by the number of listeners constitutes a really tangible figure.

Ale też świadczy o wartości, jaką ma dla Ciebie ten podcast.

But it also shows the value that this podcast has for you.

No i dodaje mi skrzydeł przy tworzeniu kolejnych odcinków.

And it gives me wings when creating the next episodes.

A treści odcinków mogą być swobodnie wybierane bez wpływu reklamodawców.

The content of the episodes can be freely chosen without the influence of advertisers.

Ta wolność jest naprawdę bardzo potrzebna.

This freedom is really very much needed.

Nie zdążyliśmy omówić zdjęć, które przekazał mi profesor Demiański.

We didn't have time to discuss the photos that Professor Demiański gave me.

Może uda się następnym razem podczas spotkania kolejnego w Warszawie.

Maybe it will work out next time during the next meeting in Warsaw.

W Warszawie.

In Warsaw.

Dołączam je do galerii zdjęć podcastu Nauka XXI wieku, dostępnej poprzez link w newsletterze.

I am adding them to the photo gallery of the podcast Science of the 21st Century, available through the link in the newsletter.

Zdjęcia są niesamowite, fantastyczne, z opisami po angielsku, ale myślę, że bez problemu sobie z tym poradzicie.

The photos are amazing, fantastic, with descriptions in English, but I think you will handle it without any problems.

A jeśli któreś z tych zdjęć bardziej Was interesuje, to piszcie, które Wam się najbardziej podoba i o którym chcielibyście więcej usłyszeć.

And if any of these photos interest you more, let us know which one you like the most and which one you would like to hear more about.

Jeśli chcecie posłuchać odcinków z profesorem Demiańskim, to znajdziecie je oznaczone.

If you want to listen to episodes with Professor Demiański, you will find them marked.

Numerami 10, 23, 50, 107, 158 i 165.

Numbers 10, 23, 50, 107, 158, and 165.

Tworzę też inne podcasty, które mogą Cię zainteresować.

I also create other podcasts that might interest you.

Między innymi to Nauka dla społeczeństwa, który przygotowuję we współpracy ze Światowym Centrum Słuchu w Kajetanach.

Among other things, it is Science for Society, which I am preparing in collaboration with the World Hearing Center in Kajetany.

Występują w nim specjaliści od leczenia słuchu.

It features specialists in hearing treatment.

I naprawdę bardzo ciekawe rzeczy mówią, zbogacamy.

And they really say very interesting things, we enrich ourselves.

Udało mi się też umówić, żeby wzbogacać również hasła w Wikipedii tymi nagraniami jako ilustracje.

I also managed to arrange to enrich the Wikipedia entries with these recordings as illustrations.

Także myślę, że Was też mogą zainteresować, bo to tematy naukowe zdecydowanie.

I also think that you might be interested, because these are definitely scientific topics.

Drugi z tych podcastów, o którym dzisiaj powiem, to Koopernikus, który przeznaczony jest dla młodych pasjonatów nauki.

The second of these podcasts that I will talk about today is Koopernikus, which is aimed at young science enthusiasts.

Linki można znaleźć w newsletterze oczywiście, albo sobie samemu odszukać w katalogu polskich podcastów pod adresem podcasty.info.

You can find the links in the newsletter, of course, or search for them yourself in the catalog of Polish podcasts at podcasty.info.

Będę bardzo wdzięczny za powiadomienie znajomych, jeśli moje podcasty Ci się podobają.

I would be very grateful if you could let your friends know if you enjoy my podcasts.

Zależy mi też bardzo na komentarzach i ocenach, bo one pomagają w rozpowszechnianiu podcastu, bo inni po prostu widzą te oceny i chętniej sięgają po ten odcinek.

I also care a lot about comments and ratings because they help in spreading the podcast, as others simply see these ratings and are more willing to listen to that episode.

Wiedza powinna być wolna dla każdego, bo wszyscy na tym korzystamy.

Knowledge should be free for everyone because we all benefit from it.

Dziękuje, że dotrwałeś do samego końca odcinka.

Thank you for staying until the very end of the episode.

To dla mnie prawdziwy zaszczyt i wyróżnienie.

It is a true honor and distinction for me.

Jeśli znasz temat, o którym chciałbyś usłyszeć w jednym z kolejnych odcinków, to koniecznie napisz do mnie na adres boryskozielski, małpa, podcasty, kropka, info, podcasty pisane przez K.

If you know a topic you would like to hear about in one of the upcoming episodes, be sure to write to me at boryskozielski, at, podcasts, dot, info, podcasts written by K.

To jest inny adres niż ja zazwyczaj podaję, żeby łatwiej było do mnie dotrzeć.

This is a different address than I usually provide, to make it easier to reach me.

Także gorąco zapraszam, Borys Kozielski.

I warmly invite you, Borys Kozielski.

Dziękuje.

Thank you.

Muzyka, którą wykorzystałem w dzisiejszym odcinku podcastu pochodzi od Bartosza Klimaszewskiego.

The music I used in today's podcast episode is by Bartosz Klimaszewski.

Znajdziecie go w serwisie Spotify.

You will find him on Spotify.

Dziękuje.

Thank you.